Ramazan qafarli
Yüklə 5,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
Mifologiya - 63 -
tələri, başlanğıcı və finişi ancaq fərziyyələr şəklində izah olunur, bəzi məsələlərdə isə mifik təsəvvürdən uzağa gedilmir.
“Mif və romantizm” problemi son illərdə geniş aktuallıq qazanmışdır və prinsip etibarı ilə ona görə mühüm sayılmışdır ki, bütün araşdırmalar dünyaanlamının xüsusiyyətlərini və ro- mantiklərin bədii düşüncəsinin spesifikliyini aydınlaşdırmaq məqsədinə yönəldilmişdir. Romantik mifyaratmanın öyrənilməsi tələb edir ki, romantiklərdə tarixi-ənənəvi və milli-mənəvi mifo- logiyaya geniş dairədə maraq oyanmasının zəmini, əbədi ob- razlara və səyyar süjetlərə müntəzəm müraciətlərin zəruriliyinin əsas səbəbləri üzə çıxarılsın, ənənəvi mifolegem yaradıcılığında yenidən mənalandırmanın təhlil yolları və üsulları tapılsın. Təsadüfi deyil ki, XX əsrin “Azərbaycan romantikləri folklor nümunələrini millilik məzmunu, xəlqilik mahiyyəti daşı- malarına görə qiymətləndirir, onlara məhz bu cəhətdən üstünlük verirdilər” 1 . Bu mənada folklorun, xüsusilə mifologiyanın ayrı- ayrı aspektlərinin – ümumi və milli mifologiyaların, “mütləq fe- nomen mifologiyası” və “tarixi fenomen mifologiyası”nın bir- biri ilə əlaqələndirilməsi, yazılı ədəbiyyata tətbiqi prosesi bu gün də mühüm əhəniyyət kəsb edir. Çünki mifoloji təfəkkür bəşər ta- rixinin bizə məlum olan ilkin inam və etiqadlarının toplusudur. Sənətkarın mif mətnləri və süjetlərinə üz tutması mənsub olduğu xalqın inam və etıqadlarını yalnız formal şəkildə yenidən yarat- maq məqsədi daşımır, həmçinin mənəviyyata təsir və yaşanılan çox əski tarixə yanaşma tərzini öyrədir. Mif və bədii ədəbiyyat arasında bütün dövrlərdə güclü əla- qə olmuşdur. Bu proses həm təkamül, həm də tipoloji aspektlər- də araşdırılmışdır. Təkamül aspektinə görə, mif cəmiyyətin tə- şəkkül dövrünün məhsuludur və yazılı ədəbiyyatın forma-
1 Əliyev K. Romantizm və folklor. B., “Elm”, 2006, s. 42. Ramazan Qafarlı
- 64 - laşmasına təkan verən əsas prosesdir. Antik yunan ədəbiyyatının "İliada" və "Odisseya" kimi abidələri mifik obrazlar və süjetlərlə bütövlük qazanmışdır. Orta əsrlər Avropa ədəbiyyatına təsir edən antik ədəbiyyat nümunələri qədim mif süjetləri və motiv- lərini də özü ilə birlikdə növbəti əsrlərə keçirirdi. Təkamül as- pektindən fərqli olaraq, tipoloji aspekt mifologiya və yazılı ədə- biyyatı iki əks qütbə ayırırdı ki, burada da dünyanı dərk etmə və onu əks etdirmə məsələlərinə görə mif və ədəbiyyatın başqa- başqa tərəfləri açıqlanırdı. Mifoloji mətnlərdən anlaşıldığı kimi, mifdə hadisələr düz- xətli hərəkət etmir. Dövrəviliyin daha çox üstünlük qazandığı mifdə bu və ya digər proseslər təkrarlanır. Bədii ədəbiyyat nü- munələrində isə müraciət olunan mövzu hər hansı bir süjet üzə- rində qurulur. XIX əsrin ikinci yarısının və XX əsrin birinci rübünün ədəbi prossesinin mühüm fərqləndirici əlaməti ondan ibarətdir ki, yazıçılar fərdi yaradıcılıqlarında poetik mifyaratmaya ardı- cıllıqla meyl göstərirdilər. Təsadüfi deyil ki, ötən yüzillikdə mi- fin bir sıra mühüm elmi konsepsiyaları meydana gəlmiş, filosof- lar, antropoloqlar, psixoloqlar, linqivistlər və folklorşünaslar in- sanın mənəvi həyatının mif fenomeninin spesifik cəhətlərini aç- mağa can atmışdılar. Saysız-hesabsız təşəbbüslər işərisində mi- fin təbiətinə daha məhsuldar və əsaslı şəkildə nüfuz edənlər hə- min çağların romantikləri olmuşlar. Sonrakı dövlərdə şöhrət qa- zanmış əksər nəzəriyyələrin də bir sıra müddəaları ilk dəfə ro- mantiklər tərəfindən irəli sürülmüşdür. Romantiklər “yeni mifo- logiya” ideyasını elan etməklə ilk dəfə mifi bədii yaradıcılığın əsas əlamətinə çevirmişdilər. Məhz moderinçi ya-zarlar roman- tiklərin ardıcılları kimi meydana atılaraq bədii yaradıcılıqda bə- şəriyyətin “qədim ənənənə”sinə varislik konsepsiyasını işləyib hazırlamışdılar. Romantiklər mifləri fəal şəkildə araşdırmaqla yanaşı, öz bədii mətnlərinin canına hopdurmuşdular. Antik, xristianlıq, orta əsrlər dövrünün dünyaanlamı sistemlərindən çox şey götürsələr
Mifologiya - 65 -
də, mif mətnlərini olduğu kimi təkrarlamamış, öz mifologiyala- rını yaratmağa can atmışdılar. Onların nöqteyi-nəzərində bütün ideal olanlar reallıqlarla birlikdə eyni gerçəklik daxilində yerləş- dirilir. Bu səbəbdən də mifə əsərin bədii-simvolik və estetik əla- məti kimi baxılırdı. Romantizmdə mifin fəlsəfi aspektinə maraq, ilk növbədə, İen məktəbinin yetişdirmələri olan erkən alman romantiklərində oyanmışdır. Henrix Novalis, Fridrix Şleqel, Fridrix Şellinq və b. nəzəri əsərlərində fikirlərin müxtəlifliyinə baxmayaraq mifologi- ya problemlərinə bütövlükdə umumi cəhətdən yanaşılmışdır. Əslində bu, romantiklərin vahid mif konsepsiyasının olduğunu deməyə haqq qazandırır. Mifə müraciət edilərkən təntənəlilik, ənənəvilik nəzərə çarpsa da, həmin xüsusiyyət romantiklərin əsərlərinin poetik sis- teminin əsasında dururdu. Nədənsə, indiyədək bu fakta ədəbiy- yatşünaslıqda və fəlsəfədə lazımınca diqqət yetirilməmişdir. “Mifologiya – ümumilikdə allahlar haqqında təlimdır” 1 -
qənaətinə gələn F.Şellinqə görə, bədii əsərlərə köçürülməklə mi- fin düşüncə sistemindəki ömrü başa çatır və o poetikanın əsas ünsürünə çevrilir. Alman filosofu və yazıçısı özünün “Mifologi- yanın fəlsəfəsinə giriş” adlı iki mühazirələr mətnini belə bir tezislə yekunlaşdırırdı: «Əgər Homer poeziyada mifologiyanın qurtardığını, tamamlandığını göstərirsə, Hesiod onun fəlsəfədə bitdiyini bildirir” 2 . F.Novalisin mif konsepsiyası isə İ.Fixte idealizminin təsiri ilə meydana gələn “magik idealizm” fəlsəfi proqramı ilə sıx bağ- lı idi. Fixtenin mifik dünya mənzərəsinin (Dünya modelinin) əsasında son həddə çatan azadlığa, fəal mövcudluğa və özünü məhdudlaşdırma yolu ilə yaranan gerçək aləmə (“MƏN”in yox- luğuna) malik mənəvi prinsip (“MƏN”) - başlanğıc dayanır.
1 Шеллинг Ф.В. Сочинения. Пер. с нем. М.И. Левиной, А.В.Михайлова. – М.: Издательство «Мысль», 1998, C. 1039. 2 Шеллинг Ф.В. Сочинения. С. 1083. Yüklə 5,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|