RamiL ƏLİyev azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyati
Yüklə 2,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
132 alır. Bu zaman onun dediyi sözlər övladını itirmiş ananın kədərinin, bu kədərdən doğan nifrətin, qəzəbin ifadəsi idi: “Mən səni döyüşdə məğlub etdim, ancaq sən məkr ilə oğlumu əlimdən almaqla ürəyimə dağ çəkmisən. Mən də dediyim kimi, səni qanla doydururam. İç, istədiyin qədər iç, bəlkə doyasan!” (62, s.35) M.Rəfıli “Tomris” rəvayətini “Yüksək və şairanə qəhrəmanlıq dastanı” adlandırır: “Ürəkləri vətən məhəbbəti ilə çırpınan xalq şairləri Tomrisin simasında qəhrəman, cəngavər, nəcib və namuslu bir azərbaycanlı qadın timsalı yaratmışlar” (62, s.36). XX əsrdə S.Vurğun xalq düşmənlərinə, elm və mədəniyyət düşmənlərinə qarşı mübarizədə bu rəvayətdə əks etdirilən xalq hikmətindən yaradıcı şəkildə bəhrələnmişdir: ...Bir varaqla tarixləri, utan mənim qarşımda, Anam Tomris kəsmədimi Keyxosrovun başını? Koroğlunun, Səttarxanın çələngi var başımda. Nəsillərim qoymayacaq daş üstündə daşını, Anam Tomris kəsmədimi Keyxosrovun başını? Bu tarixi rəvayətlər haqqında fıkir bildirən M.H.Təhmasib yazır: “Herodot bunları (“Astiaq” və “Tomris”) tarixi həqiqət kimi vermişdir. Lakin bu tarixi həqiqətlər daha çox yarımtarixi əfsanələr, yaxud yarıməfsanəvi tarixi hadisələrdən ibarətdir”. Eyni zamanda M.H.Təhmasib bu rəvayətləri Herodota qədər formalaşmış, geniş yayılmış əsərlər kimi də dəyərləndirir. Hər iki rəvayət bir sıra cəhətləri, özünəməxsusluğu ilə diqqəti cəlb edir. Bu ilk növbədə Azərbaycan xalqının təfəkkürünün zənginliyindən, dünya bədii fıkrinin nailiyyətlərindən yaradıcı şəkildə bəhrələnməsindən xəbər verir. Bəzi tədqiqatçıların haqlı fıkirlərinə görə, 133 Azərbaycan ədəbiyyatı dünya xalqları ədəbiyyatı, eləcə də mədəniyyəti ilə sıx qarşılıqlı əlaqədə inkişaf edir (62, s.36). Prof İ.Abbaslı “Astiaq”, “Tomris” və skif rəvayətləri haqqında danışarkən qeyd etmişdir ki, bu rəvayətlər “... həm də el ədəbiyyatı nümunəsi olmuşdur. Çünki Herodot əsərini yazarkən şifahi sorğulara da əsaslanmış, Midiya ilə bağlı şifahi hekayələrdən geniş istifadə etmiş, öz hekayətlərini daha çox folklor motivləri əsasında qurmuşdur”. Midiya rəvayətləri epik folklorumuzun bu janrının tarixən qədim köklərə bağlı olduğunu söyləməyə əsas verir. S.Paşayevin fikrincə, bu rəvayətlər bədiilik və kompozisiya cəhətdən Azərbaycan şifahi nəsrinin başlanğıcı sayıla bilər. Bu rəvayətlərdə hadisələrin təsvir edildiyi coğrafi ərazilər Azərbaycan xalqının tarixində başlıca yer tutur. Həmin rəvayətlərdəki təbiət təsvirləri də Azərbaycan ərazisi ilə bağlıdır. Azərbaycan rəvayətlərinin ilk dəfə e.ə. V əsrdə yazıya alınmasına baxmayaraq, tədqiqatlar onların daha qədim tarixə malik olduğunu göstərir. Bu, özünü Herodotun “Tarix” əsərindəki rəvayətlərlə yanaşı, müxtəlif rayon və kəndlərdən toplanan rəvayətlərdə də göstərir. Bu rəvayətlərin bəziləri yazıya alınmış, bəziləri unudularaq yaddaşlardan silinmiş, bəziləri isə tarixi hadisələrə, tarixi şəxsiyyətlərin adları və fəaliyyəti ilə bağlanaraq yaşamaq hüququ qazanmışdır. Rəvayətlər yazılı ədəbiyyatla şifahi ədəbiyyat arasındakı qarşılıqlı əlaqəni, onların bağlılığını göstərmək baxımından xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Prof. S.Paşayev tədqiqatında rəvayətlərin dövrümüzə qədər üç yolla gəlib çatdığını söyləyir: 1) Şifahi yolla, müstəqil bir əsər kimi: Qız qalaları və Ovçu Pirim haqqındakı rəvayətlər və s. 134 2) Nağılların və dastanların daxilində, onların tərkib hissəsi kimi: “Tapdığın nağılı”, “Koroğlu” eposundakı Çənlibel, Qırat, Düratın doğulması, Misri qılınc və s. 3) Klassik sənətkarlarımızın əsərlərində: Nizaminin “Xəmsə”, Arif Ərdəbilinin “Fərhadnamə”, Əlinin “Qisseyi-Yusif', Əssar Təbrizinin “Mehr və Müştəri” əsərləri və s. (62, s.39). Azərbaycan rəvayətlərinin tədqiqi və təsnifində folklorşünas alim S.P.Pirsultanlının yeri xüsusilə fərqlənir. Əfsanələrlə yanaşı, rəvayətlər də onun elmi fəaliyyətində əsas yeri tutmuş və alim bu janrlarda olan nümunələrin toplanması və tədqiqinə fundamental əsərlər həsr etmişdir. Onun araşdırmalarında reallaşdırdığı elmi fikirlər, rəvayət janrının öyrənilməsi ilk növbədə onlarda yaşayan milli tarixlə əlamətdardır: “Azərbaycan folklorunun müstəqil janrlarından sayılan rəvayətlər özünəməxsus yaranma, formalaşma və yayılma mərhələləri keçirmişdir. Bu janr ideya-məzmun tutumuna görə yüzilliklərə yoldaşlıq etmiş, cəmiyyətdə baş verən ictimai-siyasi hadisələrə biganə qalmamışdır” (64, s.5). Tədqiqatçı alimin fikrincə, əfsanə ilə bərabər rəvayətlərin poetik təbiəti elə qurulmuşdur ki, onlarda etnosun həyatının daha çox ictimai-siyasi hadisələri işarələnir (64, s.5). S.P.Pirsultanlı yaradıcılığını tədqiq edən S.Rzasoy da qeyd edir ki, “Bu fıkir ilk baxışda etiraz doğura bilər. Çünki elə əfsanə və rəvayət vardır ki, onlar lirik-psixoloji məzmunlu olub, zahiri planda ictimai-siyasi məzmun daşımır. Ancaq S.Pirsultanlının şərhinə görə, gerçəkliyin istənilən tematik bütövü bu janrların poetik strukturundan keçərkən ictimai-siyasi koda uyğun obrazlaşır. Bu cəhətdən, hətta sevgi məzmunlu nümunələrin məzmununun struktur planını da ictimai-siyasi kod təşkil edir. Alim bu xüsusda yazır ki, 135 “mifoloji-tarixi gerçəkliyi bu və ya başqa formada özündə qoruyan əfsanə və rəvayətlər poetik söz sənətinin ənənəvi janrları, xüsusilə epik növü ilə həmişə təmasda, qarşılıqlı əlaqədə təkmilləşib özünəməxsus bir təkamül yolu keçmişdir. Bu janrlara dair örnəklər Azərbaycan türklərinin ayrı-ayrı tarixi kəsimlərdəki inkişaf yolunu, həyat və məişətini, adət-ənənəsini işıqlandırmış, mənəvi dünyasının, ovqatının tərcümanına çevrilmişdir” (64, s.5). Bununla yanaşı, S.P.Pirsultanlı adı çəkilən janrların ozan-aşıq sənətindən gələn epos-dastan yaradıcılığı üçün rüşeym, başlanğıc rolunu oynadığı qənaətindədir: “Bu janrlarda qorunan süjet və motivlərin xalq hekayələrinə çevrilməsi prosesi bunu bir daha aşkar etməkdədir. Başqa sözlə, şeirlə nəsrin növbələşməsində nizamlanan Azərbaycan epos-dastan yaradıcılığı öz formalaşma istiqamətində əfsanə və rəvayətlərdən də köklü surətdə bəhrələnmişdir” (64, s.5). Qeyd etmək yerinə düşər ki, prof. S.P.Pirsultanlının yaradıcılığında epik janrlar bütün hallarda bir sistem halında öyrənilmişdir. Bu cəhətdən o, daima mübahisə mənbəyi olan, sərhədləri hələ də dəqiq müəyyənləşməyən əfsanə və rəvayətlərin epik düşüncə sistemində yerini müəyyənləşdirməyə çalışaraq yazırdı: “Kollektiv yaradıcıhq məhsulu kimi əsrdən-əsrə keçərək məzmun və ideyaca zənginləşən, xalq təcrübəsinin ən yaxşı keyfıyyətləri ilə bəzənən əfsanə və rəvayətlər folklorun epik növünə daxil olan müstəqil janrlar kimi şifahi xalq yaradıcılığının ənənəvi janrları içərisində özünəməxsus yer tutur” (64, s.6). Onun araşdırmalarının ümumi nəticəsi olaraq əsatir, əfsanə və rəvayətlər arasındakı yaxınlıq, oxşarlıq və fərqi belə müəyyənləşdirmək mümkün olmuşdur: 1. Əsatir, əfsanə və rəvayətlər epik janrlar kimi Yüklə 2,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|