RamiL ƏLİyev azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyati
Yüklə 2,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
126 Aristotel, Platon, Qız qalası haqqındakı rəvayətləri çap etdirmişdir. Əfsanə kimi çap olunan bu nümunələr əslində keçmişdə baş vermiş hadisələr və real tarixi şəxslər haqqında məlumat xarakteri daşıyır. Bu isə bilavasitə rəvayətləri səciyyələndirən əsas xüsusiyyətdir (26). Əsrlərdən bəri tarixçi, etnoqraf, arxeoloq və salnaməçilər öz əsərlərində xalq rəvayətlərindən ilkin mənbə kimi istifadə etmişlər. Bu baxımdan Herodotun “Tarix” əsəri daha zəngindir. Əsərdən bəlli olur ki, Herodot burada işlətdiyi müxtəlif tipli tarixi, toponimik rəvayətlərlə, canlı söyləyicilərlə söhbət əsasında tanış olaraq, onlardan əsas qaynaq kimi bəhrələnmişdir. Bu cəhətdən “Tarix” əsərindəki iki rəvayət – “Astiaq” və “Tomris” xüsusi maraq doğurur. Tarixi qaynaqlar olaraq bu rəvayətlərin əsas və başlıca ideyası vətənpərvərlik, sülh və əmin-amanlığın təbliğidir. Astiaq, Mandana, Kir, Harpaq, Mitridat (“Astiaq”), Tomris, Qistapses, Sparqapses (“Tomris”) bu rəvayətlərin müxtəlif xarakterli surətləridir. Hər iki rəvayətin qəhrəmanları – Kir və Tomris tarixi şəxsiyyətlərdir. Rəvayətlərdəki hadisələrin gedişi də bunu açıq-aşkar sübut edir. Rəvayətlərin məzmununa diqqət yetirək: “Astiaq” rəvayətində göstərilir ki, Midiya padşahı Astiaqın Mandana adında bir qızı olur. Bir dəfə Astiaq yuxusunda görür ki, Mandananın ətrafında böyük bir göl əmələ gələrək, Asiyanı basır. Midiyalıların maq tayfasından olan rəmmalları yuxunu belə yozurlar ki, Mandanadan doğulan uşaq məmləkətin süqutuna səbəb olan böyük bir padşah olacaqdır. Bu hadisədən qorxuya düşən Astiaq qızını Kambiz adlı yoxsul iranlıya ərə verir ki, doğulan uşaq hakimiyyəti ələ keçirmək fıkrinə düşməsin. Midiyalıların təsəvvürünə görə, iranlılar midiyalıların qulu olduğundan, hakim və nəcib təbəqəyə 127 mənsub ola bilməzlər. Bu halda iranlıdan dünyaya gələn uşaq da heç zaman padşahlıq iddiasında ola bilməz. Hadisədən bir il keçir. Astiaq yenə yuxu görür ki, qızının bədənindən bir üzüm tənəyi göyərərək, bütün Asiyanı bürüyür. Rəmmallar bu yuxunu da əvvəlki kimi yozduqda, Astiaq qorxuya düşərək, qızını yanına çağırtdırır, doğulacaq uşağını öldürmək üçün onu ciddi nəzarətdə saxlayır. Uşaq anadan olandan sonra Astiaq uşağı yaxın adamı Harpağa verərək, onu öldürməyi tapşırır. Harpaq uşağı evinə gətirir, əhvalatı arvadına danışır və deyir ki, Astiaqın əmrini yerinə yetirə bilməyəcək. Əvvəla ona görə ki, uşaq onun qohumudur, ikincisi də Astiaq qocalıb, oğlu da yoxdur. O, öləndən sonra taxt-tac qızına qalacaq. Qızı isə oğlunun qisasını ondan mütləq alacaqdır. Harpaq çoban Mitridatı yanına çağırır, uşağı öldürməyi ona tapşırır. Mitridatın uşağı ölü doğulduğundan uşağı öldürməyib özü boyüdür. Ölü uşağı isə Harpağın adamlarına göstərərək əmri yerinə yetirdiyini bildirir. Bu yolla Kir sağ qalır. Herodot “Tarix”inin sonrakı hissəsində Astiaqın taleyindən, Kirin hakimiyyətə gəlməsindən ətraflı şəkildə danışılır. Görkəmli alimlərdən M.Rəfıli, M.H.Təhmasib, - B.A.Turayev bu rəvayəti təhlil etmişlər. Tədqiqatçıların bu rəvayətə, xüsusən, Astiaq obrazına münasibəti fərqli və maraqlıdır. M.Rəfıli yazırdı: “Astiaqın təbiətindəki ehtiyatsızlığa və zülmkarlığa baxmayaraq, o, yenə də rəvayətin sonunda bizim qarşımızda vətənini və xalqını sevən bir adam kimi canlandırılır... Astiaqı düşündürən şəxsən özünün məhv olması, yaxud tac və taxtını itirməsi deyil; o, bu taxtı midiyalı Harpağın özünə belə verməyə razı olardı. Astiaqı düşündürən ölkənin düşmən əlinə, yad istilaçıların əlinə düşməsidir. O, Harpağı ən alçaq adam kimi qiymətləndirmiş, çünki o, ana yurdunu düşmənlərə 128 satmış, onun xalqını istilaçılara təslim etmişdir. Harpaq Astiaqdan aldığı şəxsi intiqamla eyni zamanda vətəninin məhvinə səbəb olmuş, ölkənin, xalqın azadlığını şəxsi mənafeyinə qurban vermişdir. Rəvayətin quruluşu, süjeti bədii vəhdətə malikdir, yüksək bir sənət əsəri kimi inkişaf edir. Hadisələr gərgin və maraqlı bir şəkildə davam edərək, təsvir olunan insanların təbiətini doğru və canlı cizgilərlə göstərir” (62, s.31-32). M.H.Təhmasib isə bu obraza fərqli mövqedən yanaşaraq yazırdı: “Astiaq əsərin ta əvvəlindən xudpəsənd, taxt-tac üçün rəzil cinayətə hazır olan bir hökmdar kimi görünür. O, doğma qızının yeganə balasını əlindən alır, öldürülməsinə fərman verir. Ataya öz oğlunun ətini yedirtdirmək kimi cəza tədbiri ilə despotizmin böyük bir sənətkar ehtirası ilə yaradılmış canlı heykəlini tamamlamış olur. Bu qədər vəhşi bir adam, həm də kütbeyindir. Hər addımda kahinlərə, yuxuyozanlara inanan Astiaq, nəhayət, Kirə qarşı çıxardığı ordunun başçılığını da Harpağa tapşırır. Lakin şahların çoxuna xas olan belə xasiyyətlərlə bərabər, o, həm də çox ziddiyyətli yaradılmışdir. Əsərin sonunda o, Harpağa dediyi sözlərlə, hər nə olursa olsun vətənini, Midiyanı sevən bir hökmdar kimi yüksəlir” (62, s.33). M.H.Təhmasibin Astiaqla bağlı dolaşıq fikirləri ilə razılaşmaq mümkün deyil. Astiaq obrazına belə yanaşma səhvdir. Ataya öz oğlunun ətini yedizdirmə motivi yunan mətnlərində də vardır. Yunan mətnlərindəki faktlardan fərqli olaraq, Astiaqın bu hərəkəti Midiya mətnində qanuni cəza kimi görünür. Tomrisin Kirə verdiyi cəza kimi Astiaqın da Harpağa verdiyi cəza düzgündür. O, hökmdar kimi Harpağı cəzasız qoymamalı idi. Herodotun Azərbaycanla bağlı qələmə aldığı ikinci maraqlı rəvayət “Tomris”dir. “Tomris” haqqında əsas məlumat onun “Tarix” əsərində qorunmuşdur. Onun on Yüklə 2,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|