RamiL ƏLİyev azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyati
Yüklə 2,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
119 epoxa kimi bitdikdən sonra, mif mətnləri inanc obyekti kimi öz dəyərini, sakral mahiyyətini itirdikdən sonra birbaşa əfsanə mətnlərinə transformasiya etmişdir” (46, s.71). Əfsanələrdə mifdən yaranma prosesi diaxron olaraq baş verir. Rəvayətlərdə də hər hansı bir tarixi hadisə mətnin izahında əsas rol oynayır. İntəhası, həmin tarixi hadisənin gerçəkliyi əks etdirmə imkanları zamana tabe olduğundan hadisə ilə zaman arasındakı əlaqə fantastikanın köməyi ilə bədiiləşməyə məruz qalır, ora yeni zamanın əlavələri daxil olur (sinxron), tarixi qəhrəman folklorlaşır. Bu da rəvayətin əfsanə biçimində yenidən janrlaşmasına səbəb olur. İ.Abbaslı rəvayətləri etimoloji rəvayətlər, izahlı rəvayətlər, real və yarımtarixi şəxsiyyətlərlə bağlı rəvayətlər adı ilə 3 qrupa bölür (1). Etimoloji rəvayətlər dar və geniş mənada mətndəki sözləri, ifadələri, hadisələri, ayrı-ayrı əşyaların, predmetlərin adlarını, xalqın etnogenezisini, tarixi şəxsiyyətlərlə bağlı etnonimləri, qala adlarının mənşəyini və s. tarixi aspektdə əks etdirir. İzahlı rəvayətlərdə dünyanın, kainatın, Ayın, Günəşin, ulduzların, dağların, dərələrin, çayların, bulaqların, bitki və heyvan adlarının necə yaranması haqda məlumatlar verilir. Belə rəvayətlərin əsas funksiyası orada təqdim olunan hadisəni etimoloji cəhət- dən izah etməkdir. İ.Abbaslı belə rəvayətlərə “Ağca qala”, “Pir dağı”, “Daş çoban”, “Gəlin qaya”, Lələ haqqındakı rəvayətləri və s. daxil edir. Real və yarımtarixi şəxsiyyətlərlə bağlı rəvayətlərdə isə tarixi və əfsanəvi şəxsiyyətlərin həyatından bəhs edən folklorlaşmış süjetli mətnlərdə informasiyalar əks etdirilir. Belə şəxsiyyətlərdən Astiaq, Tomris, Teymurləng, Nadir şah, Hacı Çələbi xan, Makedoniyalı İsgəndər, Nuh peyğəmbər, Süleyman peyğəmbər, Oğuz xan haqqında söylənən rəvayətlər bu 120 bölgüyə daxil edilir. İ.Abbaslı belə rəvayətlərin özünü də padşahlar, hökmdarlar, alimlər, sənətçilər, müqəddəslər, övliyalar, el qəhrəmanları və başqalardan bəhs edən kiçik qruplara ayırır (1, s.15). Tədqiqatçının özünün də qeyd etdiyi kimi, bu bölgü təxmini bölgüdür. Bu bölgüyə dini mövzulu rəvayətləri və mifoloji rəvayətləri də əlavə etmək olar. Məlumdur ki, əfsanələr mahiyyətcə əsatirə çox yaxındır. Qeyd etmək lazımdır ki, əsatir yalnız Günəş, Ay, ulduz, tanrılar panteonu, bir sözlə, təbiətdə baş verən müxtəlif əhvalat və hadisələr haqqında hekayələrin toplusundan ibarət deyil. Əsatir insanların təbiət və ya həyat hadisələrinə olan baxışını əks etdirən şifahi hekayələrdir. Həm əsatir, həm də əfsanənin əsasında qeyri-adi, möcüzəli hadisələr dayanır. Bu nümunələr içərisində daha qədim olan və bəşər tarixinin ilkin dövrlərində yaranmağa başlayan əsatirlər mifin sırf fantaziya ünsürlərinə maiik olur. Əfsanələrdə isə gerçək tarixi hadisə və real coğrafı ərazi ilə bağlılıq vardır. Mif-əsatirə, həm də əfsanələrə çevrilmələr xarakterikdir. Birincilərdə tanrının qüdrəti ilə heyvan, quş, torpaq, daş, su insana çevrilir. İkincilərdə isə əksinə, əxlaqi-etik normaların pozulması ilə insan çevrilib quş, daş, çay, göl olur. Rəvayətlər üçün bu cəhət – çevrilmə səciyyəvi deyil. Rəvayətlər daha çox real həyat həqiqətlə- rinin təhkiyəsi formasında təzahür edir. Bu janrda həyatda baş vermiş real hadisələr yığcam şəkildə əks olunur. Rəvayətlərdə hadisələr nənənin nəvəyə, babanın nəvəyə danışığı şəklində nəql olunur. Bu janr özlüyündə bir sıra funksiyalara malikdir: 1. Şahidlik 5. Tarixilik 2. Qoruyuculuq 6. Ənənəvilik 3. İzahedicilik 7. Şifahilik 121 4. Transformativlik 8. Çoxvariantlılıq 9. Retrospektivlik və s. Hər hansı şəxsin şahidliyi yolu ilə nəql oıunan rəvayətlər, eyni zamanda, özündə müəyyən tarixi faktları qoruyub saxlayır. Mətn həyatda mövcud hadisələrin başvermə səbəbini, onun əsasında hansı həqiqətlərin durduğunu izah edir. Rəvayətlər müəyyən dövr ərzində şahid söhbətləri əsasında yaranaraq, ağızdan-ağıza, dildən-dilə keçərək müəyyən dəyişikliyə uğrayır və əsil zəminindən uzaqlaşaraq həqiqi mənasını itirir, əfsanələşir. Bu xüsusiyyət rəvayətlərdə transformativlik funksiyasını şərtləndirir. Rəvayətlərimizdə tarixi faktların qorunub saxlandığı danılmazdır. Elmi araşdırmalar zamanı rəvayətlər mühüm mənbə kimi əhəmiyyətlidir. Rəvayət hər hansı tarixi şəxsiyyət, yaxud tarixi hadisə haqqında məlumat verməklə tədqiqata kömək etmiş olur. Misal üçün Nadir şah haqqında rəvayətlərin birində deyilir ki, “Nadir şah Tbilisi şəhərinə hücum edərkən Şəmkirdən bir neçə gözəl qızı seçib özü ilə aparır. Yerli əhalidən bir nəfər belə qorxusundan səsini çıxarmır. Bədir adlı elatın igid oğlu Nadir şahın üstünə at sürür və deyir: “Bu nə qeyrətdi? Nişanlı qızları obasından ayırırsan?”. Qızları Nadir şah geri qaytarır, lakin arxasınca qoşun göndərib, gələcəkdə təhlükə olar deyə Bədiri öldürtdürür” (39). Ənənəvilik rəvayətlərin əsas funksiyalarından sayılır. Ənənədən kənarda yenilik ola bilməz. Rəvayətlər də tarixən malik olduğu ümumi qəlib əsasında nəsildən- nəsilə şifahi şəkildə ötürülmüş, bunun əsasında bəzən dəyişikliyə uğramış, yeni məzmun və formaya malik olmuşdur. Ənənəvilik janrın tarixi-mədəni mövcudluğu- nun əsas poetik mexanizmlərindən birini ortaya qoyur. Yüklə 2,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|