RamiL ƏLİyev azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyati
Yüklə 2,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
136 tipoloji oxşarlıq kontekstində yox, genetik səviyyələrdə birləşir. Başqa sözlə, epizm həmin janrları birləşdirən tipoloji keyfiyyət yox, genetik struktur atributudur. Əsatir, əfsanə və rəvayətlər epik sistemə aid olduğu üçün oxşarlıq təşkil etmir, onların bir-birinə yaxınlığının əsasında epik düşüncə genetizmi durur. Sözügedən janrlar eyni genetik sistemə bağlı olduğu üçün vahid epos sisteminin müxtəlif səviyyələrini təşkil edir. 2. Əsatiri, əsasən, əfsanə ilə müqayisə edərək qeyd etmək lazımdır ki, istər əsatirin, istərsə də əfsanənin əsasını qeyri-adi, möcüzəli hadisələr təşkil edir. Əsatir dünyanın təbiət hadisələrinin, ibtidai insanın şüurunda müəyyən mənada dəyişilmiş inikasıdır. Əfsanədə isə fantastikanı gerçəklik səviyyəsində təqdimetmə onun bir janr kimi fərqləndirici atributudur. 3. Rəvayət isə bir janr kimi əfsanə və əsatirdən həyat hadisələrini daha real şəkildə inikas etməsi ilə fərqlənir. Bu janrın poetik imkanları gerçəkliyi “tarix” donunda təqdim etməyə imkan verir. Rəvayət janrının tarixə bu “iddiası” və “imkanları” onu tarixi şəxsiyyətlərə daha çox bağlayır. Bu cəhətdən S.P.Pirsultanlının zənnincə, “əfsanə, rəvayət və yazılı ədəbiyyat əlaqələrinin öyrənilməsinə Nizami yaradıcılığı daha zəngin material verir” (64, s.8). “Rəvayətlərdə cəmiyyət həyatının aktual problemləri, onu sağlamlaşdırmaq, estetik dəyərlərə etimad meyilləri, normal düşüncə və ibrətamiz əxlaq özünü göstərir. Əfsanələrdən fərqli olaraq, rəvayətlərdə mifıkləşmə və əfsanəviliyə meyil yoxdur, onlar həcmcə konkret və yığcamdır” (61, s.295). A.Nəbiyev rəvayətləri aşağıdakı kimi təsnif etmişdir: • Əxlaqi-ibrətamiz rəvayətlər; • Toponimik rəvayətlər; • Dini rəvayətlər. 137 A.Nəbiyevdən fərqli olaraq, I.Abbaslı rəvayətləri daha geniş şəkildə təsnifata cəlb etmişdir. O, “Əfsanə və rəvayətlərin janr özünəməxsusluğu” adlanan araşdırmasında rəvayətləri folklorun müstəqil janrı kimi təqdim edərək, əfsanələrdən seçilən səciyyəvi xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirmiş, sərhədlərini müəyyənləşdirmişdir. Rəvayətlərin janr özünəməxsusluğundan danışan müəllif onları ümumi şəkildə belə təsnif edir: a) Etimoloji rəvayətlər; b) İzahlı rəvayətlər; c) Real və yarımtarixi şəxsiyyətlərlə bağlı rəvayətlər. İ.Abbaslı daha sonra etimoloji və izahlı rəvayətlərin təsnifində bu bölmələrin aparıcı olduğunu qeyd edir: Günəş, Ay, ulduz haqqında; Dağlar, qayalar, dərələr, səhralar; Göllər, çaylar, bulaqlar, şəlalələr; Bitkilər və heyvanlar aləmi; Mahallar, şəhərlər, kəndlər; Qalalar, körpülər, yollar; Sərdabələr, qəbirlər, qəbiristanlıqlar və s. Real tarixi və yarımtarixi şəxsiyyətlərlə bağlı rəvayətlərin isə növləri bunlardır: padşahlar, hökmdarlar, alimlər, sənətçilər, müqəddəslər, övliyalar, el qəhrəmanları və s. (1, s.3-25). Rəvayət janrı sahəsindəki özünəməxsus tədqiqatı, dəqiq, elmi faktlara, sübutlara söykənən araşdırmaları ilə seçilən folklorşünas alim R.Qafarlı folklorun janrlarının - mif, əfsanə, nağıl və rəvayətlərin qarışdırılmasına, mövcud tədqiqatlarda bu janrların dəqiq sərhədlərinin müəyyənləşdirilməməsinə təəssüflənmişdir. Öz yazılarında R.Qafarlının S.Paşayevə tənqidi mövqeyi aydın görünür. O, S.Paşayevi bu janrın ən yaxşı toplayıcısı kimi təsdiqləsə də, onun bu sahədəki ziddiyyətli mülahizələrdən yaxa qurtara bilmədiyini də 138 vurğulayır. R.Qafarlı eyni zamanda mif, əfsanə, nağıl və rəvayətlərin hər birinin malik olduğu xüsusiyyətlərdən danışmış, düzgün elmi qənaətlərə gəlməklə digər tədqiqatçıların, o cümlədən S.Paşayevin ziddiyyətli fıkirlərinə aydınlıq gətirmişdir. O, S.Paşayevin “əfsanə mifdən onunla fərqlənir ki, o daha gerçək tarixi hadisələrə və tarixi şəxsiyyətlərə əsaslanır” fıkirini rəvayətlərə də aid edərək, bir növ onların eyniləşdirilməsini qəbul etmir. Müəllif S.Paşayevin bu fıkirləri üzərində dayanır: “Əfsanə folklor ədəbiyyatında əsatir və rəvayətə yaxındır. Məlum olduğu kimi, rəvayət daha çox real həyat həqiqətlərinin təhkiyə formasında bədii ifadəsidir. Rəvayət olmuş, baş vermiş həyat hadisəsinin yığcam inikasıdir. Doğrudur, o da dəyişir, vaxt ötdükcə, törədiyi yerdən başqa bir yerə, əraziyə keçdikcə nəyisə itirir və ya nə isə yeni bir cizgi, hadisə əlavə olunur və beləliklə, rəvayət öz ilkin mənbəyindən uzaqlaşmış olur. Lakin bununla rəvayətin reallıq əsası aradan qalxmır. Digər tərəfdən, rəvayət daha çox tarixi şəxsiyyətlərin həyatı və hünərləri ilə bağlı olur və buna görə də onun gerçəkliyi uzun müddət hifz olunur” ( 45, s.183). R.Qafarlı söylənilən bu fikirlərlə razılaşsa da, müəllifin oxuculara təqdim etdiyi topluların heç birində bu keyfıyyətləri tam şəkildə özündə əks etdirən nümunə görmür. Topluların birində öz əksini tapan rəvayətlərdən biri də “Muğan qızı” adlı nümunədir. Rəvayətdə Nadir şahın Azərbaycana (Muğana) yürüşündən bəhs olunur. Muğan torpağının Muğan adlı igid oğlunun böyük ordu ilə döyüşü və bu döyüşdə ağır yaralanaraq öldürülməsi təsvir olunur. Nişanlısı Reyhan döyüş meydanında onu əvəz edir, o, düşmənə qarşı qətiyyətli mübarizə aparır. Qan tökülməsin deyə Nadir şahı 139 təkbətək döyüşə çağırır. Lakin Nadir şah çəkinərək, öz oğlunu göndərir. Nadirin oğlu qarşısındakının qız olduğunu görür, ona vurulur və döyüşdən imtina edir. Nadir şah oğluna da, Muğan adını götürmüş Reyhana da kələk gəlir, Reyhan xəyanətin qurbanına çevrilir. Nadir şah oğlunun düşməninə vurulduğunu biləndə onun gözlərini çıxartdırır. Sən demə, Muğan qızının “əksi oğlanın gözlərində deyil, ürəyində imiş”. Nadir şah Reyhanın onu da, oğlunu da məhv etdiyini etiraf edir (7, s.246-250). R.Qafarlı bunun nəinki rəvayət, hətta hər hansı folklor nümunəsi olduğunu qəbul etmir. O, göstərilən nümunəni tam əminliyi ilə toplayıcının özünün düşünüb qələmə aldığı hekayə hesab edir və bunu əsaslandıraraq yazır: “Əsərin dili, üslub xüsusiyyətləri şifahi xalq yaradıcılığının tələblərini ödəmir. Fərdi yaradıcılıq məhsuludur. Rəvayət üslubunun heç izi-tozu yoxdur, əsərə diqqətlə nəzər yetirsək görərik ki, bu, toplayıcı tərəfindən edilən uğursuz təşəbbüsdür” (45, s.186). Görkəmli alimin sözlərinə istinadən demək olar ki, haqqında danışdığımız rəvayətlə müqayisədə Muğan toponiminin adı ilə bağlı daha inandırıcı, məntiqi cəhətdən daha ağlabatan rəvayətlər var. Onlardan birində göstərilir ki, “Muğan enlikürək, sağlambədənli, ağıllı və qoçaq oğlan olur. Buna görə qəbilə qızları ona vurul- muşdular. Muğan isə Zivər adlı bir qızı sevirıniş. Muğan Zivəri görərkən qızarar, danışmağa söz tapmaz, nitqi lal olardı. Bu gənc oğlan öz hünəri ilə bütün Muğan elinin hörmətini, məhəbbətini qazanmışdı. El adətinə görə elçilik zamanı son sorğu və son söz qızın atasının idi. Zivərin atası vəfat etdiyindən bu işi anası icra etməli olur. Onların eli alaçıqlarda və bir-birindən aralı yaşayırdı. Düşmən hücumundan qoruyacaq sığınacaq yerləri Yüklə 2,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|