Ramiz Dəniz
Yüklə 4,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
68 Biruni “Astrolaybiyanın hazırlanmasının müxtəlif yol- ları”, “Astronomiyada açar”, “Yer fırlanır, ya fırlan- mır?”, “Hindistan”, “Ərəblərin Yerin hərəkəti nəzəriy- yəsi haqqında” əsərlərində heliosentrik sistemin ideyaları- nı müdafiə edir. Alim astronomiya müşahidələri ilə dərindən məşğul olmaq üçün, 995-ci ildə diametri 7,5 metr olan divar kvandrantını hazırlamış və qurmuşdu. Həmin cihaz vasitə- silə təyin edilən kəmiyyətlərdən biri ekliptikanın mailliyi- nin qiymətini əldə etməsidir. O, iki dəfə (995-996-cı və 1020-ci illərdə) ekliptikanın mailliyinin qiymətini təyin etməklə məşğul olmuş və bu müşahidələrin nəticəsində alim ekliptikanın mailliyi üçün 23 0 35
/ 45
// və 23
0 35
/ 50
//
qiymətlərini almışdı. H. Məmmədbəyli bu haqda belə yazır: “Günəş apoge- yinin uzunluq koordinatını təyin etmək üçün Biruni yeni metod vermişdir. Biruni tərəfindən riyazi kartoqrafiya və coğrafiya sahəsində diqqətəlayiq əsərlər yazılmışdır. Yerin kürə şəklində olmasını iddia etmək, bəzi müəlliflərin göstərdiyi kimi heç də Biruninin elmi xidməti deyildir. Biruninin bu sahədə əsas xidməti Yerin ölçülərini təyin etmək üçün yeni bir üsul verməsidir”. 1
1 H. C. Məmmədbəyli. Mühəmməd Nəsirəddin Tusi. Bakı, “Gənclik”, 1980. səh.25-26
69 Həmin metodun mahiyyətini açıqlamaq üçün Biruni belə izah edirdi: “Yer meridianı qövsünü ölçmək üçün mən yunan alim- lərinin, hindlilərin və Məmun astronomlarının metodların- dan fərqli olan bir metod vermişəm. Bu məqsədlə mən Hindistanda düzənliklər üzərində yüksələn hündür bir dağ tapdım. Həmin dağın təpəsindən mən Yer ilə Göyün birləşməsini, yəni, üfüq dairəsini cihazda (astrolyabiyada) tapdım ki, bu da şərq-qərb xətti istiqamətində idi. Bucağı təyin etdim ki, 34 idi. Mən dağın 652,05 dirsək təyin etmişdim”. Alimin hesablamalarına əsasən yerin radiusu 12851369 dirsəyə, Yerin mühiti 80780039 dirsəyə, Yer mühitinin bir dərəcəlik qövsü isə 50,2 ərəb milinə bərabərdir. Nallino və Şöy dirsəyin 0,493 metrə və ərəb milinin isə 4000 x 0,493 m = 1972 metr olduğunu təyin etmişlər. Biruni bir dərəcəlik meridian qövsünün uzunluğunu 111,6 km. (müasir qiyməti 111,1 km.) təyin etmişdir. Mütəxəsisslər bildirirlər ki, Biruni coğrafi uzunluğu təyin etmək üçün öz dövrünün texniki səviyyəsinə uyğun olan bir metod işlətməklə riyazi coğrafiyaya böyük hədiy- yə vermişdir. Doğrudur, bu metod nəzəri cəhətdən tamami- lə düzgündür, amma müşahidə xətalarının çox olması üzündən o dövrdə yaxşı nəticə verə bilmirdi.
70 İş ondadır ki, Biruni nəinki nəzəri olaraq coğrafi uzunluqlar fərqini tapmaq yolunu vermişdi, o, eyni zaman- da Bağdad ilə Şirazın, Qurqanın, Qəznənin coğrafi uzunluqlar fərdini təyin edə bilmişdi. Biruni bir çox şəhərlərin coğrafi uzunluq və enliklərinin cədvəlini tərtib etmişdi. Qeyd etmək lazımdır ki, başlanğıc meridian üçün o, özündən əvvəl təyin edilmiş meridianı qəbul etmişdir. Tacik alimi H. U. Sadıqov Biruninin xidmətlərini qiymət- ləndirərək yazırdı: “Şərqin böyük alim astronomlarından biri olan Biruni astronomiya elminin bir çox sahələrində nəhəng işlər görmüşdü”. Astronomiya sahəsinin qədim elm olduğunu inkar etmək olmaz. İş ondadır ki, astronomiya erkən orta əsrdə Şərqdə geniş yayılmış və onun incəliklərinin araşdırılıb üzə çıxarılmasında, müsəlman astronomları böyük səy göstər- mişdilər. Yuxarıda göstərilibdir ki, həmin elm Azərbaycan- da hələ Babakuhi Bakuvinin dövründə öyrənilib tədqiq edilmişdir. Hətta astronomiya Azərbaycanın şimal hissəsi sayılan Şirvanda daha tez inkişaf etmişdi. Buna sübut olaraq professor Eybali Mehrəliyevin ifadələrini göstərmək vacib olardı. Riyaziyyat və nücum elminin inkişaf tarixinə dair əsərlərdə Şirvanda astronomiya elmi mərkəzinin olmasını
71 və burada öz dövrü üçün yüksək səviyyəli tədqiqatlar aparılması barədə sistemli olmasa da, tez-tez ədəbiyyatda rast gəlmək olur. Buna inam ona görə ümidvercidir ki, Şirvan hələ IX-X əsrdən Xarəzmlə əlaqədə idi... Astronom və şair Fələki Şirvani Kafiəddin nəslinin haqqında danışarkən onun ailə üzvlərinin yüksək vətən- daşlıq qayəsindən və bütün nəsil içərisində Vəhidəddin Şirvaninin (1100-1159 – R. D.) nücum və üsturlab sahəsin- də əvəzedilməz şəxs olmasından danışır. 1
edildikdə oraya dəvət edilmişdi. Ümumiyyətlə, ibn Sina 29 fənn üzrə ən azı 450 kitab və elmi iş yazıb, lakin bizə çatanların sayı cəmi 274-dür. İbn Sina o vaxt olan bütün elmləri tədqiq etmişdir. Fizika, həkimlik, filosofiya, riyaziyyat, həndəsə, biologiya, psixologiya, metafizika - bunlar hamısı İbn Sina vasitəsilə yenidən işıq üzü gördülər. İbn Sina mexanika ilə də maraqlanırdı və bəzi cəhətlərdən bu elmə bəzi dəyişikliklər yeritdi. O, çox-çox illər sonra kəşf edilən elementlərin xas- sə uyğunluğunu qeyri-ümumilləşdirilmiş halda vermişdi. Onun astronomiya və riyaziyyat sahəsində yazmış olduğu əsərlərinin ümdəsi bunlardır.
1 E. Mehrəliyev. Şirvan Elmlər Akademiyası. Bakı, “Çaşıoğlu”, 2000. səh. 52-53 Yüklə 4,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|