64
Alimin Hindistanda olduğu dövr elmi cəhətdən çox
səmərəli olur, ona görə ki, onun tərəfindən sanskrit dilinə
tərcümə edilmiş Ptolemeyin “Almagest” və Evklidin
“Əsaslar” kitabı Hindistanda elmin inkişafında əhəmiy-
yətli rol oynamışdır.
Əl-Biruni növbəti əsəri üzərində işləyir
Biruninin 1030-cu ildə yazdığı “Hindistan” kitabı
olduqca qiymətli bir əsərdir və həmin kitabın yarısı (səksən
fəsildən qırxı) hindlilərin astronomiya biliklərinə aiddir.
“Hindistan” kitabını Biruni belə adlandırmışdı: “Hindli-
lərə” mənsub olan əql tərəfindən qəbul və rədd edilən
təlimlərin izahı olan kitab”. Alimin həmin əsəri haqqında
65
məşhur rus şərqşünası Bartold yazmışdı ki, o öz qəlbində
yeganədir və onun bərabəri qədim və orta əsrlərin elmi
ədəbiyyatında yoxdur.
Həmin kitab 1887-ci ildə Londonda ərəb dilində və
növbəti ildə ingilis dilinə tərcümə edilmişdi.
Biruninin elmi irsi zəngin və rəngarəng olduğundan,
onun qələmindən çıxan qiymətli əsərlərinin kiçik siyahısını
göstərmək maraqlı olar.
1. Dağın başından görünən üfüqün enməsinin müşahi-
dəsi əsasında yerin ölçülərinin təyin edilməsi.
2. Astronomiya cihazları və onlardan istifadə etmək.
3. Astrolyabiyanın hazırlanmasının müxtəlif yolları.
4. Ulduz xəyallarının proeksiya olunması.
5. Kometalar.
6. Göy hadisələrinin tədqiqi məsələsinə dair.
7. Günəş hərəkətinin yoxlanması səyi.
8. Evklidin işləri barəsində qeydlər.
9. Ptolomeyin astronomiyasına qeydlər.
10. Xorezminin astronomiyaya aid işləri haqqında.
11.Ərəblərin Yerin hərəkəti haqqında nəzəriyyəsinə dair.
Biruni özünün elmi şücaəti sayəsində müsəlman ruhani-
ləri tərəfindən edilən arasıkəsilməz hücumlarına baxmaya-
66
raq, heliosentrik sistemin əsas müdafiəçiləridən biri olmuş-
dur. Haqlı olaraq o, geosentrik sistemini astronomiyanın
əsası hesab edənlərin və bu sistemin çıxarılması ilə
astronomiyanın məhv olması fikrini yürüdənlərin əleyhinə
qarşı amansız mübarizə aparırdı.
O, deyirdi: “Yerin hərəkətsiz durması təlimi astronomi-
yanın əsaslarından biridir, bu isə hind astronomlarının
ehkamlarından biridir. Bu, astronomiyada böyük çətinliklər
törədir”.
Biruni göstərir ki, Yerin fırlanması heç də astronomi-
yanın əhəmiyyətini azaltmır. Doğrudan da, bu qəbildən
olan hər cür astronomiya hadisələri həmin müvəffəqiyyətlə
bu nəzəriyyə əsasında izah oluna bilər.
Adı çəkilən alimin elə elmi ixtiraları var ki, bir neçə əsr
keçəndən sonra tanınmış alimlər həmin ixtiraları təkmilləş-
dirməyə səy göstərmişdilər. Lakin onun elə bir kəşfləri olub
ki, həmin elmi işlər mütəxəssislər tərəfindən lazımi qədər
diqqət yetirilməmişdir. Müasir dövrdə Azərbaycanın
görkəmli alimi professor R. Hüseynov Biruni haqqında
deyir: “Şərq aləmində Yerin fırlanması haqqında XI əsrdə
məşhur Orta Asiya alimi Biruni astronomiyanın bir çox
sahələrində fəaliyyət göstərməklə yanaşı, onun astronomiya
haqqında traktatları - “Qanunlar kitabı” - çıxıbdır, həmin
qanunlarda çox qəribə fikir söylənilibdir; Yerin öz oxu
67
ətrafında fırlanması astronomiyanın heç bir müddəalarına
zidd deyil”.
1
Lakin hər iki məşhur alimdən əvvəl Şeyx Məhəmmədəli
Babakuhi Bakuvi Kainatın heliosentrik quruluşu haqqında
fikri yürütməklə astronomiyada dönüş yaratmağa çalışmış-
dır. Bu fərziyyə Nikolay Kopernikin bu sahədə kəşfindən
500 il əvvəl yürüdülmüşdü.
Bu fikri Şərqin başqa bir məşhur alimi Nəsirəddin Tusi
də söyləmişdir və həmin elmi fikrə alman məxəzlərində rast
gəlmək olardı. Lakin naməlum səbəblərdən həmin elmi
araşdırılma sona çatdırılmamışdı.
Deməli, Yerin tərpənən olduğunu məşhur Polşa alimi
Nikolay Kopernikdən (1473-1543) əvvəl Şərq astronomları
söyləmişdilər. Nikolay Kopernikin vəfat etdiyi ildə, 1543-
cü ildə “Göy sferalarının dolanmaları haqqında” əsəri
çapdan çıxmışdır. Bu əsərində Kopernik hər şeydən əvvəl
özünün heliosentrik sistemini şərh etmişdi. Bu sistemə
əsasən dünaynın mərkəzində tərpənməz Yer deyil, öz oxu
ətrafında fırlanan Günəş yerıləşir. Yer başqa planetlər kimi
həm Günəşin ətrafında, həm də öz oxu ətrafında fırlanır.
1
Azərbaycan Respublikası “Təhsil” Cəmiyyəti 2002 il 28 iyunda dahi
Azərbaycan alimi Nəsirəddin Tusinin 800 illik yubileyinə həsr olunmuş
“Nəsirəddin Tusinin elmi xidmətləri və Nəsirəddin Tusi yazıçı-tədqiqatçı
Ramiz Qasımov yaradıcılığında” mövzusunda keçirilən elmi-praktik
konfransda professor Rəhim Hüseynovun məruzəsi.
Dostları ilə paylaş: |