Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
174 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
ç) öz üzvlərinin kollektiv öhdəliklər sahəsinə münasibətdə davranışını tənzimləyir və bununla da həm hakimiyyət orqanları, həm də ayrı-ayrı istehsalçılar üçün idarəetmə mə- sələsini asanlaşdırır; d) idarəedənlərin özbaşınalığına və müstəbidliyinə qarşı müqavimət göstərməyin yeganə olmasa da, mühüm potensial mənbəyidir. Şmitter demokratiyaları bu və ya digər sosial qrupun təm- sil olunması və ya ona xas olan münaqişələrin həll edilməsi üçün cəmiyyətin ayrı-ayrı sahələri ətrafında institusional- laşdırılmış rejimlərin məcmusu hesab edir. Köhnə liberal demokratiyaların əsas normaları və təsisat- larını olduğu kimi tətbiq etməyə çalışan neodemokratiyalar heç də uğur qazana bilməz. İdarəetmənin ən sabit və legitim forması olan demokratiya uğurlu konsolidasiyanın təmin edilməsini şübhə altına ala biləcək real təhlükələrdən mü- dafiə olunmamışdır. F.Şmitterin fikrincə, bununla əlaqədar iki səbəbi öyrənmək lazımdır: “1) köhnə avtoritar mövzuların dirçəldilməsi və ya yeni mövzuların icad edilməsinin real nəticələrindən yeni de- mokratik dövlətlərin məyusluğu artdıqca, demokratiyanın ha- zırda mövcud olan ideoloji hegemonluğu tam tükənə bilər; 2) hətta avtokratiya dirçələ bilməsə belə, demokratiyaların öz vətəndaşlarının ümidlərini doğrultmadan, siyasi bəhsləşmə və əməkdaşlıq üçün məqbul və proqnozlaşdırıla bilən qaydalar toplusu müəyyən edilmədən yavaş-yavaş irəliləməsi ehtimalı var” 1 .
1
Ф.Шмиттер. Угрозы и дилеммы демократии. “Пределы власти”, приложение к журналу “Век ХХ и мир”, 1997, № 1.
175 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru Şmitter institusional demokratik norma və ənənələri rəsmiləşdirməmiş keçid demokratiyası ölkələri üçün demokratik rejimlərin iki formasını göstərir: • avtokratiya və demokratiya elementlərini özündə birləş- dirən hibrid forma; • davamlı, lakin konsolidasiya edilməmiş demokratiya. İdarəetmə formalarından birincisi demokratikləşməsiz libe- rallaşmadır, yəni, hakim rejimin vətəndaşlar qarşısında hesabat verməyə razılaşmadan bəzi fərdi hüquqlar verməsi. Şmitter idarəetmənin bu formasını diktablanda (dictablanda) adlandırır. Demokradura (democradura) adlanan digər idarəetmə forması liberallaşmasız demokratiyadır, yəni seçki prosedurlarının hakim partiyanın qələbəsinə zəmanət verməsi, müəyyən ictimai-siyasi qrupların seçkilərdən xaric edilməsi və ya ayrı- ayrı seçilmiş vətəndaşların həqiqi idarəetmə imkanlarından məhrum edilməsi şərti ilə reallaşdırılmasıdır. Hər iki rejimi demokratik rejimlərə aid etmək çətindir, hərçənd, onlarda bəhsləşmə və hesabat vermə şəraiti möv- cuddur. Eyni zamanda, diktablandalarda vətəndaş cəmiy- yətinin formalaşması bu rejimləri sabit demokratik idarəetməyə çevirə bilər. Demokraduralar isə beynəlxalq birliyi dövlətdə yaranmış real vəziyyətdən yayındıran illüziya, demokratik dəyişikliklərin fasadı ola bilər. “Sözün ən geniş mənasında başa düşülən, avtarkiyanın ölümündən sonra bərqərar olan demokratiya heç vaxt müstəqil şəkildə spesifik, etibarlı və hamılıqla qəbul edilmiş qaydalar toplusuna çevrilmir…” 1 . Daxili münaqişələrin səviyyəsi aşağı düşdükdə və kənardan təzyiq göstərildikdə bu cür
1
приложение к журналу “Век ХХ и мир”, 1997, № 1.
176 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
rejimlər az müddətdə ən pis rejimlərə çevrilə bilər və ya tranzitin başlanğıc nöqtəsinə qayıda bilər. F.Şmitter demokratikləşmə yolunda qarşıya çıxan prob- lemlərə və maneələrə tərif vermək üçün həyat qabiliyyətli təsisatlar toplusunu konsolidasiya etməli olan daxili və xarici “dilemmalar” təklif edir (növbəti fəsildə biz həmin dilem- malara daha konkret şəkildə toxunacağıq). Hələlik isə belə bir tezislə razılaşırıq ki, “konkret dövlət bu dilemmaları həll etmək və xoşagəlməz seçim prosedurlarının həyata keçirilməsi yolu ilə “öz” demokratiya tipini seçir” 1 . Demokratik rejimlərin daxili tərkib hissələri problemlə- rinə və daha çox dərəcədə demokratik konsolidasiyaya şərait yaradan idarəetmə metodlarına və formalarına müraciət edək. Yel Universitetinin politologiya və sosiologiya üzrə hə- qiqi professoru, avtoritar və totalitar sistemlərin, siyasi parti- yaların və elit qrupların öyrənilməsinə, demokratik sistemlə- rin parçalanması və demokratiyaya keçid tarixinə öz töhfələri ilə tanınmış Xuan J.Lints (Juan J.Linz) “Prezidentliyin təhlü- kələri” adlı əsərində 2 yazır ki, parlamentarizm sistemi tez-tez prezident sistemindən daha çox sabit demokratiyanın bərqə- rar olmasına gətirib çıxarır. Məsələn, əgər cəmiyyətdə dərin siyasi fikir ayrılıqları müşahidə olunursa və çoxsaylı siyasi partiyalar fəaliyyət göstərirsə, bu halda parlament demokra- tiyanın qorunub saxlanmasının təminatçısı kimi çıxış edir. X.Lints yazır ki, prezident idarəetmə formasında sistem “qalib gələn hər şeyi əldə edir” prinsipi üzrə işləyir, lakin
1
приложение к журналу “Век ХХ и мир”, 1997, № 1.
2 Хуан Дж.Линц. Опасности президентства. http://old.russ.ru/antolog/ predely/2-3/dem14.htm
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|