Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
156 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
istisna edən “xalq suvereniteti” nəzəriyyəsini, o cümlədən “xalqın iradəsi”, “xalqın müdrikliyi” və s. kimi anlayışları utopik hesab edirdi. Veber hesab edirdi ki, müasir şəraitdə buna nail olmaq mümkün deyil, çünki birbaşa demokratiya və qeyri-peşəkar siyasətçilərdən ibarət hökumət ərazisi və əhalisinin sayı məhdud olan xırda şəhər-dövlətlərin hüdudlarından kənarda prinsip etibarilə mümkün deyildir. Veberə görə, müasir bö- yük cəmiyyətlərdə və dövlətlərdə insanlar arasında qarşılıqlı münasibətlərin istənilən şəkildə səmərəliləşməsi və yaxud formallaşması hökmən avtoritarizmə gətirib çıxarır. Ona görə də təsadüfi deyil ki, əksər tədqiqatçıların daha uğurlu de- mokratiya kimi baxdıqları məhz ingilis parlament demokra- tiyasının təhlili Veberə bu hakimiyyət institutunun fəaliyyə- tinin demokratik xarakter daşımasına şübhələnməyə əsas vermişdir. Veberin gəldiyi nəticələr bürokratiyanın təşkili və fəaliyyəti prinsiplərinin və istənilən təşkilat çərçivəsində fəaliyyət göstərən “oliqarxiyanın dəmir qanunu”nun təhlilinə əsaslanır. Veber anqlsaks siyasi ənənələrinə qarşı plebisitar de- mokratiya nəzəriyyəsini təklif edir ki, bu da onun fikrincə, bürokratların zülmündən yaxa qurtarmağa kömək edə bilərdi. Həmin nəzəriyyə çərçivəsində xalqa və ayrı-ayrı fərdlərə siyasi proseslərin passiv iştirakçısı rolu ayrılır. Kütlələr üçün siyasi iştirakın yeganə forması seçkilər və səsvermə hüququnun reallaşdırılmasıdır. Veberin nəzəriyyəsində əsas fiqur bütün xalq tərəfindən birbaşa seçilmiş və onun qarşısında məsuliyyət daşıyan xarizmatik liderdir. Belə lider formal olaraq, leqal şəkildə
157 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru seçilən bürokratik administrasiyadan yüksəkdə dayanır. Xarizmatik liderin legitimlik səviyyəsi onun uğurlarının miqyası ilə müəyyən olunur. Veberə görə kütlələrin siyasi prosesdə rolu yalnız xarizmatik liderin seçilməsində iştirak etməklə məhdudlaşdığı üçün, əslində, onlara bürokratiya üzərində aşağıdan nəzarət etmək hüququ verilmir. Vətən- daşlar bu funksiyaları bürokratiyanın fəaliyyətinə yuxarıdan nəzarət edən xarizmatik liderə verirlər; onun əsas vəzifə- lərindən biri oliqarxik idarəetmə prinsiplərini aradan qaldır- maq üçün zəruri olan bürokratiya ilə mübarizədir. Veber bürokratiyanın “ideal tip”ini işləyib hazırlayarkən nəzərdə tuturdu ki, bürokratiya tərkib hissələrinə parçalanmış idarəetmə prosesində ədalətli texniki icraçı rolunda çıxış edəcəkdir. O hesab edirdi ki, ideal rəhbər öz aparatına quru rəsmiyyətçi kimi, qəzəbsiz və tərəfkeşliksiz rəhbərlik edir. Veberin fikrincə, idarəetmənin başqa formaları ilə müqayi- sədə bürokratiyanın “ideal tipi” öz səmərəliliyinə görə, qeyri- mexaniki istehsal növləri ilə müqayisədə maşına bənzəyir. Lakin bürokratiyanın fəaliyyətinin təhlili Veberi belə bir nəticəyə gətirmişdir ki, bürokratiyanın təşkilində mövcud olan qayda və təlimatlar sistemi, eləcə də iyerarxiya strukturu öz daxilində demokratiyanın tamamilə dəyişməsinə aparıb çıxaran qorxulu toxumlar gizləyir. Məhz bu toxumlar istənilən bü- rokratik təşkilatın səmərəli işləməsinə əngəl ola bilər. Bilik- lərinin müəyyən qaydada tətbiq olunmasına, məlum ətalətə və şablona adət etmiş bürokratlar sosial həyatın real, əvvəlcədən müəyyən olunmuş məlum qayda və standartlar əsasında həll oluna bilməyən problemləri ilə üzləşəndə aciz qalırlar. İctimai təsisatların bürokratik durğunluqdan xilas edilməsi məsələsinin həllinə çalışan Veber ömrünün son illərində
158 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
təşkilat çərçivəsində lider probleminə və lider, bürokratiya və kütlə arasındakı münasibətlərin incəlikləri ilə bağlı məsə- lələrə xüsusi diqqət ayırırdı. Veberin plebisitar nəzəriyyəsi, əslində, siyasi sistemin təş- kilinin hansısa onun dinamizmini təmin edən zəruri ele- mentlərə malik ideal modelini tapmaq cəhdi idi. Veberin fikrincə, siniflərdən, statuslardan və boşboğaz siyasətdən kənarda olan xarizmatik lider öz hakimiyyəti üçün bürokratiyadan asılı olmayan legitimlik mənbəyinə malik olduqda və bürokratik struktura çox da güclü inteqrasiya edil- mədikdə, milləti öz ətrafında birləşdirə və fərdi bürokratiyanın hücumlarından və “sosialist kollektivçiliyindən” qoruya bilər. Veber üçün plebesitin əsas mənası xalqın səsvermədə birbaşa iştirakı nəticəsində xarizmatik nüfuz yaratmaqdan ibarətdir. Müəllifləri Devid Trumen və Robert Dal olan model “plüralist demokratiya” adlanır. Bu model çoxlu hakimiyyət mərkəzlərinin və buna müvafiq olaraq qərarlar qəbul edən mərkəzlərin olmasını vacib sayır. Bu modelin müəllifləri de- mokratiyanın əsas məqsədini azlıqların hüquqlarının qorun- masında görürlər. Hesab edirlər ki, azadlığı yalnız bu yolla qoruyub saxlamaq mümkündür: axı, cəmiyyət nəticə etibarilə hər biri öz maraqlarını düşunən saysız-hesabsız kiçik qrupların məcmusundan ibarətdir. Ona görə də hər hansı bir kompakt elitanın bütün cəmiyyətin maraqlarını təmsil etmək iddiasında olması tamamilə əsassızdır. Liberal demokratiyanın əsas institusional xüsusiyyətləri ilə razılaşan “plüralizm”, marağı olan və hər biri qərarların qəbul edilməsi prosesinə təsir göstərməyə çalışan çoxsaylı qrupların mövcudluğuna xüsusi əhəmiyyət verir. Hökumət bu qrupların mürəkkəb qarşılıqlı əlaqələri prosesində vasitəçi qismində çı-
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|