Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Demokratiyanın modelləri
- Xalq demokratiyası
- Az inkişaf etmiş
165 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru
(cədvəl-sxem) 1
Qeyri-liberal demokratiya Elit demokratiya (Joseph Schumpeter) Partisipator demokratiya Xalq bir fərd kimi, müxtəlif maraqların təmsil edilməsi. Fərdlərin azadlıq və bərabərliyinin təmin olunması Seçkilər: çoxpartiyalı sistem. Siyasi fəaliyyət azadlığı. Hesabat verən hökumət. Məhdudlaşdırılmış hökumət, qanunun aliliyi. Azlığın çoxluğa tabe olması, azlığın hüquqlarının təmin olunması. 1) Xalq
Xalq bir partiya ilə təmsil olunmuş sinif kimi. Liberal demokratiya burjua
demokratiyası elan edilmişdir.
2) Az inkişaf etmiş demokratiya.
Xalq – bir partiya ilə təmsil olunmuş millət kimi. Bəhsləşən seçkilərlə elita nümayəndələri. Təmsilçilər xalqdan
uzaqlaşmışdır. Aşağı səviyyədə iştirak Rəqabət aparan qruplar arasında tarazlığın olması Demokratiya seçki
mexanizmidir. Fərdlər qərarların qəbul
olunmasında tam şəkildə iştirak edirlər. Cəmiyyətin bütün səviyyələrində iştirak. Təmsilçili demokratiyaya nail olmaq üçün bir neçə səviyyənin zəruriliyi.
Məlum olduğu kimi, bir sıra tanınmış alimlərin fikrincə, ötən əsrin 60-cı illərinin əvvəlində qərb demokratiyaları siyasətsizləşdirilmiş demokratiya yolu ilə gedirdi. İdeoloji və dini ixtilafların zəifləməsi, eyni zamanda, qərarların qəbul edilməsi prosesində əməkdaşlıq elementlərinin güclənməsi təmayülü özünü göstərirdi. Yeni Avropa üçün “böyük koa- lisiya” modeli get-gedə daha cəlbedici olurdu. Bu siyasi strukturun mahiyyəti kiçik Artur Şlezinger tərəfindən ifadə olunmuşdur: “Siyasi qərarların qəbul edilməsi prosesində cəmiyyətin bütün əsas maraqları diqqətlə nəzərə alınır, buna da yalnız həmin maraqların təmsilçilərinin və ya tərəfdarla-
1
C.B.Macpherson. The Real World of Democracy, 1966 /The Life and Times of Liberal Democracy, 1977/ David Held Models of Democracy, 2-nd ed., 1966.
166 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
rının hakimiyyət sistemində hakim mövqe tutduqları halda nail olmaq mümkündür” 1 . Arenda Leyphartın fikrinə görə, çoxtərkibli cəmiyyətlərdə demokratik rejimlərin dörd tipi mövcuddur: siyasətsizləş- dirilmiş, birlik, mərkəzəqaçan və mərkəzdənqaçan. Mərkəzə- qaçan və birlik tipli demokratiyalar, adətən, sabit sayıldıqları halda, mərkəzdənqaçan tip daha qeyri-sabitdir 2 . Siyasətsiz- ləşdirilmiş demokratiyanın demokratikliyinin yetərli olma- ması isə bu rejimlərdə sabitliyinin daha da az olmasına gəti- rib çıxarır. Mərkəzəqaçan demokratiyalara ABŞ və Böyük Britaniya, yəni, Qabriel Almondun təklif etdiyi modeli götürsək, anqlo-amerikan siyasi strukturu aiddir. Bu cür demokratiyalar üçün “dərin birlik hissi” və “bütün fərqləri azaldan sosial və siyasi homogenlik” 3 səciyyəvidir. Bu strukturda elitaların davranışında “hökumət müxalifətə qarşı” prinsipinin həyata keçirilməsi müşahidə olunur, lakin bu, kəskin rəqabət mübarizəsində heç vaxt özünü göstərmir. Tərəflərin kompromisə gəlmək bacarığı və konsensus əldə etmək üçün maksimum səy göstərilməsi demokratik rejimlə- rin bu tipinin mühüm elementidir. Bu sistemdə gliningspoli- tik – yəni “yumşaltma siyasəti” qərarların qarşılıqlı razılaşma axtarmaq yolu ilə qəbul edilməsinə əyani nümunədir. Mərkəzdənqaçan demokratik rejimlər siyasi sistemlərin kontinental Avropa tipinə uyğun gəlir. Bu tipə aid nümunələri Qabriel Almondun əsərində göstərilir və buraya
1 Bax
: T.Lowi. The Public Philosophy: İnterest group Liberalism//American Political Sciene Review 61. No. 1 March, 1967, p.15.
2
Демократия в многосоставных обществах. М., 1997, стр.144.
3
H.Eckestein. Division and Cohesion in Democracy: A Study of Norway. Princeton: Princeton University Press, 1966, p.61,67,78,121.
167 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru
Üçüncü və Dördüncü respublikalar zamanı Fransa, Alma- niyada Veymar Respublikası və müharibədən sonrakı İtaliya daxil edilir. Mərkəzdənqaçan demokratiyalar, əslində, “ideo- loji ifratçılığı” və “güclü şəkildə parçalanmış partiya siste- mini” əks etdirirlər. Leyphartın fikrincə, Fransada bu tip siyasi sistem Üçüncü və Dördüncü respublikalar üçün səciyyəvi idi ki, bu da mədəni seqmentlərin müxtəlifliyindən irəli gəlirdi. Submədəni seqmentlərin daxilində həmrəyliyin səviyyəsinin yüksək olması birlik demokratiyasının uğurunun mühüm şərtidir. Cəmiyyətdə çoxtərkiblilik aşağı olduqda və ya elitanın dav- ranışı daha az bəhsləşmə xarakteri daşıdıqda mərkəz- dənqaçan demokratiyanın sabitliyi artır. Mərkəzdən- qaçan demokratiya özünü institusional dəyişikliklər vasitə- silə səmərəli şəkildə möhkəmləndirilən siyasi qruplar arasın- da gedən kəskin rəqabətin səngiməsində göstərir. A.Leyphart hesab edir ki, müasir çoxtərkibli cəmiyyətlər- də sabitlik “birlik” demokratiyasının əsaslarına riayət olun- ması sayəsində mümkündür. Həmin demokratiyanın əsas ele- mentləri bunlardır: elitaların əməkdaşlığı; çoxluğun həyati əhəmiyyətli təsisatları üçün əlavə təminat qismində çıxış edən “çoxluq” qaydası; ictimai təmsilçiliyin və resursların mütənasibliyi; idarəetmədə hər bir seqmentin muxtariyyəti- nin yüksək səviyyəsi, eləcə də çoxtərkibli cəmiyyətin qrup- ları arasında “seqmentar fərqlərin” qəbul olunması və ona əməl edilməsi. Digər alimlərin mövqeləri də maraqlıdır. Məsələn, Argen- tina politoloqu, professor, beynəlxalq münasibətlər sahəsində Kelloq adına mükafatın laureatı, Notr-Dam Universiteti nəz- Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|