Ramiz Mehdiyev demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
180 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
Ümumiyyətlə, parlament sistemi sabitliyin qorunub sax- lanmasının və demokratik inkişafın ən yaxşı üsuludur. Çünki korrupsiya ilə bağlı qalmaqal yarandıqda və ya tərəfdar- larının etimadını itirdikdə baş nazirin dəyişdirilməsi dövlətdə prezident kürsüsü uğrunda mübarizə ilə müqayisədə daha az kataklizmlərə səbəb olur. Prezidentin vaxtından əvvəl dəyiş- dirilməsinin yeganə konstitusion yolunun impiçment oldu- ğunu nəzərə alsaq, icra hakimiyyəti başçısının tutduğu vəzi- fədən azad edilməsi üçün xeyli vaxt tələb oluna bilər. Lakin yaranmış böhranlı vəziyyətdən çıxmaq üçün prezidentin istifadə etdiyi inzibati resurs xalqın iradəsini əks etdirməyə bilər, bu isə son nəticədə məsələnin qeyri-konstitusion yollarla həllinə gətirib çıxarır. Təbii ki, demokratik idarəetmənin ən yaxşı forması barədə Xuan Lintsin baxışları mütləq mənada qəbul edilə bilməz, hərçənd, bu baxışlar irəli sürülən konsepsiyanın şər- hində məntiqə və ardıcıllığa əsaslanan mövqeyi ifadə edir. Bərqərar olmuş demokratiyalar üçün parlament sistemi həqi- qətən daha münasib görünür, o da doğrudur ki, parlament sistemində münaqişənin həlli üsulu prezident idarəetmə for- ması ilə müqayisədə daha optimal və müddət baxımından daha məqbuldur, çünki parlament sistemində yüksək siyasi mədəniyyət səviyyəsi formalaşmışdır. Lakin hökumətlərin tez-tez dəyişməsi, hökumət böhranlarının çoxalması, eləcə də parlamentdə təmsil olunmuş bu və ya digər siyasi qrupların partiya proqramından narazılığı üzündən cəmiyyətdə baş verən münaqişələrin sayı da yüksəkdir. Bununla bərabər, parlament koalisiyasına kənardan təsir göstərilməsi ehtimalı yüksəkdir. Bunu, məsələn, Türkiyənin siyasi praktikasında müşahidə edirik. Orada hökumət dünyəvi xətdən hər hansı şəkildə, hətta cüzi də olsa kənarlaşdıqda, hərbçilər hökuməti
181 1‐ci fəsil
Əzablı yollarla ulduzlara doğru istefaya “göndərirlər” (1997-ci ildə N.Ərbakan hökuməti ilə olduğu kimi) və ya qanunvericilik məclisində ucdantutma təmizləmə aparılır (XX əsrin 60-cı və 80-ci illərində baş vermiş çevrilişlər zamanı olduğu kimi). Üstəlik, parlament sisteminin kazusunu 2005-ci ildə Almaniyada parlament seçkiləri dövründə də müşahidə etmişik. Orada ciddi siyasi böhran yaranmışdı. Əgər H.Şröder siyasi müdriklik nümayiş etdirməsəydi və indiki kansler A.Merkel onunla dil tapmağı bacarmasaydı, Almaniya hələ uzun müddət mürəkkəb daxili siyasi vəziyyətdə qalardı. A.Şaron “Likud” partiyasından çıxaraq “Kadima” partiyasını təşkil edəndə, İsraildə də siyasi gərginlik yaranmışdı. Beləliklə, hətta siyasi mədəniyyətin yüksək olduğu ölkələr haqqında da tənzimlənmiş və ahəngdar parlament sistemi nümunələri kimi danışmaq çətindir. Lintsin təklif etdiyi təsnifatda tranzitar cəmiyyətlərdə (Azərbaycan da buna nümunə ola bilər) aşkar gözəçarpan mühüm bir məqam nəzərə alınmır. Mən müəyyən sosial qrupların məqsəd və mənafelərini reallaşdırmaq xatirinə deyil, yalnız liderlərin öz ambisiyalarını reallaşdırmaq məqsədi ilə siyasi mübarizə aparan müxalifətçi hərəkatlara xas olan dağıdıcı radikalizmi nəzərdə tuturam. Bu, əsasən siyasi mədəniyyətin hələ formalaşmaması, onun səviyyəsinin aşağı olması və demokratik siyasi dialoq ənənələrinin ol- maması ilə şərtlənir. Bu qəbildən olan siyasi təşkilatlar demokratik təşəkkülün başlanğıc mərhələsi üçün səciy- yəvidir. Axı, bu və ya digər siyasi təşkilatın formalaşmasında konkret cəmiyyətə xas olan siyasi mədəniyyət mühüm rol oynayır. Əgər siyasi mədəniyyətin aşağı olmasının təsiri altında, hakimiyyət-müxalifət münasibətlərinin formalaşma- ması, iqtisadi xəttin qərarlaşmaması, sosiomədəni məkana
182 Ramiz Mehdiyev
Demokratiya yolunda: irs haqqında düşünərkən
kənardan gətirilən yeni arxetiplər və real iqtisadi proqramları əks etdirməyən çoxpartiyalı sistem və iqtidarın təklif etdiyi xətdən fərqli siyasi hərəkətlərin təsiri nəticəsində cəmiyyətdə siyasi davranışın əsas seqmentlərində cırlaşma gedirsə, onda tamamilə aşkardır ki, tranzit dövründə siyasi məkanda dağıdıcı radikallaşma təbii haldır, parlamentarizm isə döv- lətin davamlı inkişafının təmin edilməsi yolu kimi səmə- rəsizdir. Belə vəziyyətdə güclü prezident hakimiyyəti lazımi anda sabitliyin və milli təhlükəsizliyin təmin edilməsi üçün bütün qüvvələri cəmləşdirməyə qabildir və bizim fikrimizcə, həmin cəmiyyədə idarəetmənin ən məqbul forması budur. Dyuk Universitetinin hüquq və politologiya professoru Donald L.Qorovitsin fikirləri X.Lintsin fikirlərindən fərq- lənir. Onun fikrincə, məsələn, Asiya və Afrika ölkələri üçün səciyyəvi olan qeyri-sabitlik proseslərinin əsas günahkarı məhz parlament sistemidir. Alim qərbi Afrika dövlətlərindən miras qalmış “Vestminster parlament demokratiyası sistemi- nin həmin dövrdə ingilisdilli Afrikada təzahür edən avto- ritarizmdə təqsirinin çox olmasını” iddia edən ser Artur Lyuisin fikirlərinə etiraz edir 1 . Qovorits yazır ki, prezident sistemindən irəli gələn problemlər parlament idarəetməsinə yabançı deyildir. Qovoritsin iradlarından biri Lintsin istifadə etdiyi “qalib gələn hər şeyi əldə edir” sisteminə aiddir. O deyir: “Prezident hakimiyyətinə qarşı etirazlardan biri ondan ibarətdir ki, bu hakimiyyət icra hakimiyyəti ilə qanunvericilik hakimiyyəti arasında, xüsusən bu iki şaxəyə müxtəlif partiyalar tərəfindən nəzarət edildiyi halda, lazımsız ziddiyyətə gətirib çıxarır.
1
Хуан Дж.Линц. Опасности президентства. http://old.russ.ru/antolog/ predely/2-3/dem 26.htm
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|