75
müddətdə - e.ə. 521-ci ilin noyabrı - e.ə. 518-ci ilin martı arasında həyata keçirilib.
Yazı farsların tabeliyində olan bir çox başqa xalqların dillərinə tərcümə olunmuş
və yazının özündə göstərildiyi kimi, "bütün ölkələrə" göndərilmişdi. Üçdilli
Bisütun kitabəsinin surəti XIX əsrin birinci yarısında İngiltərənin kəşfiyyat zabiti
Henri Roulinson tərəfindən böyük çətinliklə köçürülmüşdür. Roulinson isladılmış
karton vasitəsilə 12 il ərzində mixi işarələrin surətini çıxarıb, üzünü köçürmüşdür.
Qədim fars mixi yazılarının Qrotefend tərəfindən açılması (şifraçımi) sayəsində
Roulinson qədim fars dilində qazılmış və bir çox adam adı və coğrafi adların
sadalandığı üst yazını oxuya bilmişdi. Beləliklə, hələ oxunmamış digər iki dildəki
yazılar üçün tərcümə əldə edildi. XIX əsrin ortalarında Babil mixi yazısı, XX əsrin
ortalarında isə Elam mixi yazısı oxundu.
bitərəf ölkələr
- öz siyasətində hərbi-siyasi bloklara qoşulmamağı elan
etmiş ölkələr.
Bitərəflik
- 1) yad mübahisəyə, iki tərəf arasındakı mübarizəyə
qoşulmamaq; 2) xarici siyasət kursu silahlı münaqişələrdə, müharibə və hərbi-
siyasi ittifaqlarda iştirak etməməklə xarakterizə olunan dövlətin xüsusi hüquqi
statusu.
biyar
– Şərq ölkələrində dövlət və feodalların xeyrinə rəiyyətin məcburən
yerinə yetirdiyi müxtəlif mükəlləfiyyət.
Bizans, Bizans imperiyası
(Şərqi Roma imperiyası) - 395-ci ildə Roma
imperiyasının iki yerə parçalanması nəticəsində yaranmış dövlət. Paytaxtı -
Konstantinopol. Konstantinopol qədim yunan koloniyası Vizantinin yerində inşa
edildiyinə görə Vizanti koloniyasının adına uyğun olaraq
dövlət Bizans adlandırılmışdır. İmperiyanın mərkəz
hissəsinin əhalisinin əksəriyyətini yunanlar təşkil
edirdilər. Rəsmi dil (VII əsrdən) - yunan dili idi. Erkən
orta əsrlərdə Bizansın inkişafının özünəməxsus
xüsusiyyətlərı var idi: şəhərlər sənətkarlıq və ticarət mərkəzi kimi qalırdı;
mərkəzləşdirilmiş dövlət aparatı və vergi sistemi var idi; silklər və feodal sistemi
qapalı deyildi və s. İki mühüm ticarət yolu - Avropadan Asiyaya və dəniz yolu
Aralıq dənizindən Qara dənizə gedən yol Bizansdan keçirdi. Tranzit ticarəti Bizans
tacirlərinə və dövlət xəzinəsinə böyük gəlir gətirirdi. Bütün bunlar Bizansa böyük
ordu və qüvvətli donanma saxlamağa imkan verirdi. Bizans imperiyasının ən çox
genişlənməsi VI əsrə - imperator Yustinianın dövrünə təsadüf edir. Ərəb, slavyan
və lanqobard tayfalarının istilaları nəticəsində VII əsr - IX əsrin ortalarında onun
ərazisinin Balkan yarımadasının bir hissəsi və Kiçik Asiya ilə məhdudlaşmasına
gətirib çıxardı. 1204-cü ildə səlibçilərin - xaçlıların dördüncü yürüşünün
iştirakçılarının Konstantinopolu tutması Bizans imperiyasının devrilməsinə və
Latın imperiyasının yaradılmasına səbəb oldu. Səlibçilərin tutmadıqları ərazilərdə
isə Bizans dövlətləri - Nikeya və Trapezund imperiyaları, Epir dövləti yarandı.
Bizans imperiyası 1261-ci ildə VIII Mixail tərəfindən bərpa edildi. 1453-cü ildə
76
Osmanlı sultanı II Mehmetin başçılığı ilə türklər tərəfindən Konstantinopolun
tutulması Bizans imperiyasının varlığına son qoydu.
blokada
- 1) hər hansı bir tələbi yerinə yetirməsindən ötrü blokadaya
alınmış dövlətin xarici əlaqələrini pozmağa yönəldilmiş siyasi və iqtisadi tədbirlər
sistemi; 2) hərbi blokada - quruda, havada və dənizdə blokadaya salınması
obyektin (qruplaşma, qoşun, şəhər, rayon, dövlət və s.) xarici əlaqələrinin
pozulması yolu ilə təcrid olunması. Məqsəd - blokadaya salınmış qruplaşmanın
qüvvəsinin tükədilməsi və onun təslim olmağa vadar edilməsi, düşmən dövlətin
hərbi-iqtisadi qüdrətinin sarsıdılması və s.
BMT
(Birləşmiş Millətlər Təşkilatı) - müstəqil dövlətlərin beynəlxalq sülhü
və təhlükəsizliyi qorumaq və möhkəmlətmək, eləcə də dövlətlər arasında dinc
əməkdaşlığı inkişaf etdirmək məqsədi ilə könüllü
birləşməsi nəticəsində təsis edilmiş beynəlxalq təşkilat.
BMT-nin nizamnaməsi 1945-ci ilin aprelində San-
Fransisko şəhərində keçirilən konfransda 50 dövlətin
nümayəndəsi tərəfindən imzalanmış və 1945-ci il
oktyabrın 24-də qüvvəyə minmişdir (son tarix BMT
günü kimi qeyd olunur). Beynəlxalq sülhün və
təhlükəsizliyin qorunması üçün əsas məsuliyyət BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasının
(TŞ) üzərinə qoyulmuşdur. Burada qərar qəbul olunması zamanı TŞ-nin beş daimi
üzv-dövlətinin - ABŞ, Böyük Britaniya, Fransa, Rusiya və Çinin səs birliyi prinsipi
mövcuddur. Bu o deməkdir ki, beş böyük dövlətdən hər biri onun marağına uyğun
gəlməyən qərara veto qoymaq hüququna malikdir. BMT-nin Təhlükəsizlik
Şurasından əlavə, əsas orqanları bunlardır: Baş Assambleya, İqtisadi və İctimai
Şura, Qəyyumluq Şurası, Beynəlxalq Məhkəmə və BMT baş katibinin başçılıq
etdiyi Katiblik. BMT sistemində 15 ixtisaslaşdırılmış təsisat da vardır. BMT-nin
iqamətgahı Nyu-Yorkdadır (ABŞ). 1992-ci il martın 2-də Azərbaycan Respublikası
BMT-nin üzvü olmuşdur.
borc
- bir tərəfin müvəqqəti olaraq pul, yaxud ölçü, çəki, say və s. ilə
müəyyən edilən əşyaları digər tərəfin mülkiyyətinə verməsini və onların mütləq
həmin ölçüdə geriyə qaytarılmasını bildirən müqavilə.
Böyük Britaniya
- 1) Avropanın qərbində - Atlantik okeanında yerləşən
Britaniya adaları qrupundan ən böyük ada; 2) Britaniya adalarında dövlət. Rəsmi
adı - Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Birləşmiş Krallığı. Əhalisi 60 mln.
nəfərdən artıqdır. Əhalinin 80%-i ingilislərdir, milli azlıqda qalanlar - şotlandlar,
uelslilər (valliyalılar), irlandlardır. Dindarların əksəriyyəti protestantdır. Paytaxtı -
Londondur. Dövlət quruluşu - parlamentli monarxiyadır. Dövlətin başında kral
durur. Qanunverici orqanı - iki-palatalı (lordlar palatası və icmalar palatası)
parlamentdir. İcra hakimiyyəti - Nazirlər Kabinetidir. Böyük Britaniya keçmiş
İngiltərə dominionları və müstəmləkələrinin də daxil olduqları Britaniya Birliyinə
başçılıq edir. Nüvə silahına malik Böyük Britaniya beş böyük dövlətdən biridir.