RəBİYYƏt aslanova qloballaşma və
Yüklə 396,29 Kb. Pdf görüntüsü
|
170 Q LO BA LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İFL İK təhrif edir. Din və inamı zorla qəbul etdirməyin bütün cəhdləri yalnız ikiüzlülük və Allaha biganəlik hissi doğurur. İsanın qəlbi və ağlına məqsədyönlü təsir etməyin yeganə yolu - inandırma, səbirlə əqidə yaratmadır. Müxtəlif allahlara sitayiş edən insanlar da səmimi və şərəfli ola bilərlər. Yalnız bu fərqlərə dözümlülük cəmiyyətə və dünyaya həqiqi sülh gətirə bilər. F.Volter də “Dini dözümlülüyə dair” əsər yazmışdır. Tolerantlığın mənaca daha kamil səviyyəsi Nikolay Kuzanski, P.de Mirandola, E.Rotterdamskinin və s. əsərlərində inkişaf etdirildi. Dini dözümlülüyün əsaslı nəzəriyyəsini müəyyən etmək cəhdi bütün Protestant Reformasiyası dövrünü müşayiət etdisə də, yalnız XVIII əsrin sonlarına doğru hərtərəfli dəlillərlə zəngin prinsip kimi ortaya çıxdı. Bu zamandan etibarən tolerantlıq problemi O.Didro, A.Smit, C.S.Mill, İ.Bentam, A.de Tokvil, XX əsrdə G.Zimmel, T.Nyukom və bir çox müasir fəlsəfi-mədəni məktəblərin fəaliyyətində ifadəsini tapdı. XX əsrin sonlarına doğru liberalizm konsepsiyası bütövlükdə və o cümlədən tolerantlıq dəyəri, postmodern şərhlərdə fərqli dəyişikliklərə uğradı. Tolerantlıq və humanizm ideyası Azərbaycanın, demək olar, bütün fəlsəfi, ictimai, ədəbi fikir tarixində öz əksini tapmışdır. Bunun əsas səbəblərindən biri, fikri mizə, həm etnik-milli, mədəni baxımdan rəngarəng olan coğrafi məkan, həm də səmavi dinlərin sonuncusu, hər hansı millətə deyil, bütün dünya xalqlarına ünvanlanan islamın mahiyyətindən irəli gəlir (İslam dini, dialoq və tolerantlıq mövzusundan bəhs ediləcəkdir). Tolerantlıq ideyasının həyata keçirilməsi yalnız insanların hüquq və azadlıqlarım bəyan və ya müdafiə edilməsi ilə məhdudlaşmır. Bütövlükdə cəmiyyət, şəxsiy yət və bəşəriyyətin mənəvi dəyər və birgəyaşayış normalarını, ictimai varlığı əhatə edir. Həm də tolerantlıq ideyalarının mənəvi-əxlaqi təməl Fəsil II. Q loballaşm a və m odaniyyatlorio dialoqu 171 kimi cəmiyyətdə bərqərar olması problemi cəmiyyətdə xüsusilə insanlararası münasibətlərin kefıyyətcə yeni səviyyəsinə yön alan köklü ictimai dəyişikliklər, etnik münaqişələrin kəskinləşdiyi, dövlətlərarası münasibət lərdə humanist prinsiplərin təsdiqləndiyi keçid dövr lərində xüsusilə aktuallaşır. Bu baxımdan, fıkrimizcə, qloballaşma prosesi və tolerantlıq mövzusunun təhlili, tolerantlığın konkret təzahürləri, sosial-tarixi subyektlər (şəxsiyyət, sosial qruplar, siniflər, cəmiyyət, dövlət, dövlətlərarası münasibətlərin subyektləri və s.) arasında formalaşma mexanizmlərinə toxunmadan natamam təsir bağışlayardı. Müasir dövrdə tolerantlıq probleminin daha geniş araşdırılan aspektləri sırasında tolerantlıq və intolerantlıq (dözümsüzlük), qeyri-tolerantlıq, antitolerantlıq, tolerant lığın başqa fəlsəfi kateqoriyalarla (həqiqət, əxlaq, azadlıq, mənəvi seçim və s.); tolerantlıq şüuru, onun növləri və tiplərinin öyrənilməsi və s. qeyd etmək olar. Müxtəlif sosial, mədəni, iqtisadi, demoqrafik və s. göstəricilərin, xüsusilə də təhsil və tərbiyə sahəsinin tolerantlığın formalaşması və səviyyəsinə təsiri də bir sıra elm sahələri tərəfindən öyrənilir. Şəxsiyyətin sosiallaş- ması prosesində tolerantlığın formalaşmasına təsir edən amillər sosioloq və psixoloqlar tərəfindən geniş tədqiq olunur. Cəmiyyətdə, həmçinin də dünyada baş verən bir çox münaqişələrin əsas səbəbi kimi insanların dözümsüzlük xüsusiyyətinin çıxış etməsi əsas müddəa kimi irəli sürülür. Buna görə də tolerantlığın xüsusilə də millətlər, döv lətlər və xalqlararası, mədəniyyətlərarası münasibətlərdə əsas prinsip kimi rəhbər tutulması, qarşıdurma və ziddiyyətlərin kəskin nəticələri ilə deyil, səbəbləri müstəvisində çox səmərəli vasitə kimi dəyərini artırır. İnsanlararası münasibətlərdə dözümsüzlüyün təhlili 172 Q LO B A LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İFL İK sahəsində aparılan tədqiqatlarda müəyyən konsepsiyaların da artıq mövcud olduğunu söyləmək olar. Məsələn, 1 .Adorno, B.Oltmeyer və başqalarının tolerantlığın sosial- psixoloji kökləri və mexanizmlərinə dair tədqiqatları “avtoritar şəxsiyyət” konsepsiyasında əksini tapmışdır. Bu konsepsiya bir növ “dözümsüz şəxsiyyət” tipi və onun üçün səciyyəvi olan əsas xüsusiyyətlərin əhatəli təhlilini təqdim edir. Bu xüsusiyyətlərdən: doqmatizm, stereotip lərə meyllik, qeyri-müəyyənliklərə, yeniliklərə dözüm süzlük, sərt-qapalı nizam, müxtəlif (etnik-milli— dini) azlıqlara dözümsüzlük, dünyagörüş və şüurun məhdud “çərçivə” prinsiplərə əsaslanması və s.-dir. Müasir Qərb və Avropada şəxsiyyətin sosiallaş- masında tolerantlığın formalaşması problemi xüsusilə vurğulanır. Bunun əsas səbəbi kimi müasir dövrün ən böyük meyli kimi “mədəni müxtəlifliyin” çox qabarıq şəkildə diqqət tələb etməsi göstərilir. Bu baxımdan kiçik yaşlarından uşaqlarda müxtəlif və rəngarəng dünyada yaşamağa hazır olmaq problemini Qərb təhsil sistemində həll etmək üçün praktiki addımlar atılır. Həmçinin “multi kultur təhsil” - çoxçalarlı, müxtəlif mədəniyyətləri tanımağa və öyrənməyə, qəbul etməyə yönəldən təhsil uğrunda hərəkat və istiqamət mövcuddur. Burada ən müxtəlif dünyagörüş, zövq, təsəvvür və anlama malik insanların arasında dözümlü, normal münasibətlərə əsaslanan ünsiyyət və birgə yaşayış normalarının mürəkkəb həllini aramaq üçün konkret işlər görməyə çalışırlar. Tolerantlıq şüurunun formalaşması problemi milli- mədəni rəngarənglik baxımından Azərbaycan cəmiyyəti üçün də nəzəri və praktiki əhəmiyyətə malikdir. Bu sahədə cəmiyyətdə insanların münasibət və davra nışlarının “məqsədəuyğun-mümkün” istiqamətdə inkişa fını təmin etmək üçün ictimai-birlik-qrup və etnik-milli, mədəni identifıkasiya xüsusiyyətlərinin dərin təhlili Fəsil II. Q loballaşm a və m ədəniyyətlərin dialoqu 173 prosesi getməlidir. Keçid dövrünü yaşayan hər bir cəmiyyətdə çox mühüm əhəmiyyətli ictimai-siyasi, mədəni-mənəvi problemlər həllini gözləyir: insanların rifahı və iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsi, elm və mədəniyyətin yüksək səviyyəsinin təmin edilməsi və s. Bu problemlərin həlli üçün cəmiyyətin bütün təbəqələri arasında ahəng, dözüm və razılığın olması dəyişiklik və islahatların mənəvi-əxlaqi dayağını təşkil edir. İstənilən sahədə islahatlar kəskin dönüş məqamları ilə üz-üzə qalan insanların mənafe və maraqları ilə bağlı problemləri humanizm prinsiplərinə əsaslanaraq həll etdikdə bəhrəsini verir. Yəni hər bir islahat və inkişaf strategiyalarının sosial, mənəvi-mədəni meyar və aspektləri də mövcuddur. Cəmiyyətdə bir qisim insanların dəyişikliklərin sosial nəticələrinə tolerantlığı, digər əksəriyyət təşkil edən hissənin dözümsüzlüyü kimi təzahürlər üz-üzə durur, təzad təşkil edir. Sosial fəallığın artmasını şərtləndirən belə vəziyyətdə, müxtəlif maraq və mənafelərin bir-birini eşidə bilmək xüsusiyyəti 'çox gərəkli olur. Müxtəlif mədəniyyətlərin qarşılıqlı dinamikasını təhlil edərkən biz yuxanda “kultur-şok” adlandınlan mərhələ haqda məlumat verdik. Tolerantlıq şüuru məhz bu mərhələdə, sonrakı qarşısıalınmaz münaqişələrə yol verməmək üçün gərginliyin məqsədəuyğun məcraya yönəldilməsi mexanizmi kimi çıxış edir. Tolerantlıq şüurunun fonnalaşdırılması üçün əsas sayılan prinsiplərə dair müəyyən nəticələr əldə edilmişdir.1 Bu sahədə aparılan tədqiqatlarda tolerantlığın izahı və mənasına dörd cür yanaşmanı fərqləndirmək olar: 1. Bir qisim tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, “əxlaqi 1 Bax: Уолцер M. О терпимости. M. 2000; Толерантность. (Под ред. М.Б.Хомякова). Екатеринбург. - 2000г., J.Gray. The virtues of Toleration. London. 1992. Yüklə 396,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|