RəBİYYƏt aslanova qloballaşma və
Yüklə 396,29 Kb. Pdf görüntüsü
|
166 Q LO BA LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İFL İK inkar edilməsi, insan hüquqlarına dair beynəlxalq hüquqi aktlarda təsbit olunmuş normaların təsdiqi və dəstək lənməsini təmin etmək.1 Buradan göründüyü kimi, tolerantlıq və “multikul- turalizm — mədəni müxtəliflik anlayışları çox yaxın mənalı, sıx bağlı təsir bağışlasa da eyniyyət təşkil etmir. Tolerantlıq anlayışının ictimai-fəlsəfi fikir tarixində təhlilinin ən ümumi istiqamətlərini qısa xatırlamaq yerinə düşərdi. Fəlsəfi baxımdan tolerantlıq dedikdə - həmçinin müxtəliflik və fərqlərin qəbul edilməsi, onlara hörmət və rəğbət nəzərdə tutulur. Tolerantlıq həm də başqalarının hüquqlarım tanımaq əsasında, fərqli düşünmək tərzinə malik olduğunu anlamaq əsasında münaqişə və ziddiyyətlərin həlli imkanlarının axtarılmasım təmin edən əxlaqi imperativ, maksimadır. Çox hallarda tolerantlıq deyəndə özgəsinin qüsurlarını güzəştə getmək, nəyə isə dözümlü olaraq barış yolunu tutmaq, başqa fikrin mövcudluğunu obyektiv fakt kimi qəbul etmək və s. başa düşülür. Tolerantlıq həm psixoloji, həm sosioloji, həm də kulturoloji məna və məzmunlar kəsb edir və mütləq qarşılıqlı ünsiyyət və əlaqələrdə özünü büruzə verir. Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, tolerantlığın fəlsəfəsi, məntiqi, pedaqogikası, tarixi, praktiki reallaşdırılması mexanizm ləri və s. kimi istiqamətlərin mövcudluğu mövzunun əhatəliyindən xəbər verir. Həm də digər tərəfdən hələlik bitkin tolerantlıq nəzəriyyəsinin formalaşmasından söhbət gedə bilməz. Nə qərb elmində, nə də qeyri-qərb məkanında hələlik tolerantlığın mənəvi-əxlaqi dəyər kimi statusu və rolu aydın müəyyənləşdirilməmişdir. Məsələn, liberalizmə nümayəndələrinə görə tolerantlıq, fundamental prinsip kimi, “hüququn rifahla müqayisədə prioritet yerə (imtiyaza) malik olması” 1 Bax: Толерантность. Под. Ред. Хомякова М.Б. - Екатеринбург, 2000 . Fəsil II. Q loballaşm a və m ədəniyyətlərin dialoqu 167 ideyasına dayaqlanır. Digərləri belə fikirdədirlər ki, Reformasiya və dini müharibələrin tüğyan etdiyi dövrlərdə elmi dövriyyəyə gətirilən tolerantlıq anlayışı, müasir zamanda prinsipial xarakterli məzmun dəyişikliklərinə uğramışdır. Üçüncü qisim isə belə' hesab edir ki, K.Niderman (ABŞ), C.K.Larsen (Böyük Britaniya) tolerantlıq tarixi anlayış kimi nəzəri baxımdan ən qədim sivilizasiyalar dövründən təhlilə cəlb oluna bilər. Tolerantlıq və mədəni müxtəliflik, yaxud da “multikulturalizm” anlayışları məzmunca çox yaxındır, lakin bir-birinə müncər edilə bilməz. Multi kulturalizm - ən müxtəlif sosial subyektlərin (dövlət və ya başqa təşkilatların) mədəni müxtəlifliyin, əhalinin müxtəlif təbəqələrinin cəmiyyət həyatının bütün sahələrində bərabərhüquqlu iştirakının təmin edilməsi, ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılmasına yönəlmiş ideya və fəaliyyətlər kompleksidir. Tolerantlıq düşüncə tərzi - cəmiyyətin tarixi inki şafının məhsulu, müxtəlif mədəniyyət və lokal insan birliklərinin birgə yaşayışının nəticəsidir. Tolerantlığın əsasını müxtəlif mədəni-mənəvi prinsiplər təşkil edir. Tədqiqatçıların fikrincə, məsələn, yunan-roma siviliza siyası üçün belə bir prinsip qismində dini dözümlülük çıxış etmişdir. Yunan filosofları, ilk növbədə də Sokrat tərəfindən və həmçinin sofıstlərin timsalında irəli sürülən dözümlülük - “biganəlik”, həqiqətin mütləqləşdirilmə- sinə yol verməmək və s. prinsiplər tolerantlığın fəlsəfi əsaslarını təşkil etmişdi. Tolerantlığın mənəvi-əxlaqi kateqoriya kimi məzmu nunu aşkar etmək onun əhəmiyyətini müəyyənləşdirməyə kömək edir. Burada aşağıdakı aspektləri ayırd etmək olar: - birincisi, cəmiyyət, sosial qrup və ya ayrıca insan üçün konkret əhəmiyyəti olan konkret əməldə təzahür edərək obyektiv amil kimi çıxış edir; - ikincisi, tolerantlıq, hər hansı bir hadisəni müəyyən 168 Q LO BA LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İFL İK maraqlar, siyasi, mənəvi, estetik, dini dəyərlər priz masından qiymətləndirilməsini nəzərdə tutan subyektiv amili də özündə daşıyır. Əgər tolerantlığın mənəvi qiymətləndirilməsi xeyir və ya şər mövqeyindən aparılırsa, onun siyasi qiymətləndirilməsi artıq başqa prizmadan - müəyyən sosial qrupların maraqlarına uyğun olub-olmaması baxımından həyata keçirilir. Burada yalnız gündəlik-güzəran səviyyəsində insanlar arasındakı münasibətlərdə dözümlülük və ya dözümsüzlükdən söhbət getmir. Həm də ictimai həyatın bütün sahələrində - (iqtisadi, sosial, siyasi, mənəvi və s.) sosial müs təvilərdə: millətlərarası, mədəniyyətlərarası, sosial qrup lar, bütün rütbələrdən olan dövlət məmurları və s. arasında dözümlü münasibətlər də əhatə olunur. Tolerantlıq ideyası doğrudan da fəlsəfi ideyalar tarixində çox qədimdən özünə yer almışdır. Hələ çinli müdrik, filosof Konftısi söyləmişdi, “özünə rəva bilmədiyini, başqasına rəva görmə!” Dünyanın bütün əsas müqəddəs təlimləri və dinləri insanlara şəfqət və həssaslıq, hörmət və s. kimi ümumbəşəri dəyərləri özündə əks etdirir ki, həqiqi dözümlülük bunlar olmadan mümkün deyildir. Orta əsrlərdə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, tolerantlıq əxlaqi keyfiyyət və prinsip qismində (məsələn, nəfsin hökmünə dözüm və ruhi tələbatların önə çəkilməsi), həmçinin əsas dinlərə zidd olan bidətlərin, təriqət və ibadətlərin yaranmasına səbirli yanaşma mövqeyi kimi də başa düşülmüşdür. Məsələn: Foma Akvinalınm “Teologiyanm məğzi” əsərində bu mənaların hər ikisini tapmaq olar: Qeyri- xristian din və təlimlərə, bidətə o vaxta qədər tolerantlıq göstərmək olar ki, 1) bu fərqli təriqətlərdən heç kimə ziyan gəlməsin və 2) daha böyük şər və hərc-mərcliyə yol verməmək üçün tolerantlıq nümayiş etdirilsin. Burada göründüyü kimi, tolerantlıq məcburi-instrumental xarakter daşıyırdı. Fosil II. Q loballaşm a vo m ədəniyyətlərin dialoqu 169 İnsanların yalnız maddi baxımdan (status, imkan, vəzifə və s.) deyil, mənəvi baxımdan da fərqli, azad olmaq hüquqlarının da müdafiə edilməsi, demək olar, ictimai fikir tarixində bütün mütəfəkkirləri düşün dürmüşdür. Bütün insanların təbiətən azad doğulması, öz fəaliyyətlərində seçim azadlığına malik olması ideyaları J.Russo, T.Hobs, B.Spinoza, Monteskyo və s. kimi mütəfəkkirlərin “təbii hüquq”, “ictimai müqavilə” kimi nəzəriyyələrində öz əksini tapmışdır. Bu ideyalara görə, insanlar öz əməllərində eyni, bərabər hüquqlara malikdirlər, hərə fəaliyyəti gedişində öz hüququnu reallaşdırmağa çalışdıqda hökmən ma raqların qarşıdurması baş verir, bütün bəşəriyyətə təhlükə yarada biləcək münaqişələr yaranır. Həyatın mühafizəsi naminə insanlar “ictimai müqavilə” bağlayır və hər biri beləliklə azad vətəndaşlar birliyinin - vətəndaş cəmiy yətinin üzvü olur. Dövlət ictimai həyatı nizamladığı üçün insanlar qanunlara tabe olur. Məhz bu tabelik insanları azad edir; insan öz təbii hüquqlarının bir qismini dövlətə verir. Beləliklə də, təbiətən insana xas olan “hamının hamıya qarşı müharibəsi”, dözümsüzlüyü hissi (Hobbs) qarşılıqlı məqbul sayılan razılıq və tolerantlıqla əvəz olunur. Bu da ilk növbədə bütün vətəndaşların qanun qarşısında bərabərliyinə dayaqlanır. Hələ kilsə hakimiyyətinin çox güclü olduğu dövrdə tolerantlığın müdafiəsi üçün çıxış edən, daha doğrusu, tolerantlığın tədqiqinin banisi kimi çıxış edən Yeni dövr fılosofiı Con Lokk olmuşdur. O özünün “Dini dözüm lülüyün təcrübəsinə dair”, “Dini dözümlülük haqqında” və s. əsərlərində, tolerantlığı həqiqi kilsənin ən vacib xüsusiyyəti, meyarı kimi əsaslandırmağa çalışmışdır. C.Lokkun fikrincə, əgər dində məhəbbət, nəcabət, xeyirxahlıq və şəfqət yoxdursa, o, saxta dindir. Kim ki, başqalarını İsa peyğəmbər adından təqib edir, bu dini Yüklə 396,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|