RəBİYYƏt aslanova qloballaşma və
Yüklə 396,29 Kb. Pdf görüntüsü
|
174 Q LO BA LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə Nİ M Ü X T Ə L İFL İK normalar və həqiqət” mövzusu mübahisə mövzusu ola bilməz, birdəfəlik hamı üçün birmənalı şəkildə müəyyən edilmişdir. Həqiqi olduğu mübahisəsiz sübut və müəyyən edilə bilinməyən hadisələr - dini baxışlar, metafizik mülahizələr, müxtəlif mədəniyyətlərin spesifik dəyərləri, xüsusi etnik inanc və təlimlər, bəzi şəxsi təsəvvür və anlam tərzləri - tolerantlıqla qarşılanmalıdır. Burada dözümlü olmaq onunla əsaslandırılır ki, əsas əxlaqi norma və həqiqət məsələlərinə aid olmayan baxış və mövqelər bəşər sivilizasiyasının əsas dəyərlərinin mənafeyinə to xunmur, təhlükə gətinnir və deməli nonnal birgə yaşayış qaydalarına maneə yaratmır. Həm dünyada, həm də cə miyyətdə müxtəlif mədəniyyətlərin qarşılıqlı münasibət lərinin sivil-ahəngdar inkişafı üçün a) əsas-təməl əxlaqi normalara və b.) idrakda (o cümlədən elmdə) ümumən qəbul edilmiş, sınanmış qaydalara münasibətdə razılıq əldə edilməsi mühüm prinsip hesab edilir. Mövqe və baxışlar plüralizmi - insanların bəzi sosial- psixoloji özəlliklərinin təzahürünün nəticəsidir. Yeri gəlmişkən, bu özəllik həm hər bir fərdin, həm də hər bir özünəməxsus mədəniyyətin identikliyə ekzistensial meyl liyində də özünü binizə verir. Mədəni müxtəliflik və to lerantlıq problemini aktual edən daha bir səbəb də budur. Tolerantlığa bəhs edilən yanaşma nümayəndələri belə he sab edir ki, bu plyüralizm sivilizasiyanın inteqrativ inkişafı gedişində səngiyəcək, azalacaqdır. Dini, metafizik və s. baxışlara münasibətdə mübahisələr apannaq mənasızdır. Yəni başqa sözlə, tolerantlıq - bu baxışlara biganəlik göstərilməsi kimi başa düşülməlidir. 2. Digər tədqiqatçılara görə, bu və ya digər mədə niyyətə mənsub olan spesifik dəyərlər, dini, metafizik baxışlar, istər cəmiyyət, istərsə də insanın həyatı üçün ikincidərəcəli məsələ olmayıb, əslində həmin mədəniy yətlərin inkişaf tərzi ’ və fəaliyyət xarakterini müəyyən edən amildir. Müxtəlif baxış və dəyərlərin plyüralizmi qaçılmaz, əbədidir, çünki insanın mahiyyəti və gerçək Fəsil II. Q loballaşm a və m ədəniyyətlərin dialoqu 175 dünya ilə münasibətlərinin mənası ilə bağlıdır. Bu baxımdan plüralizm mədəniyyətə də daxilən xasdır. Bir mədəniyyətin digərindən üstünlüyü və ya ona nümunə olması kimi fikirlər yanlışdır. Mədəniyyətlər sadəcə müxtəlifdir, çoxçalarlıdır, onlar eyniyyət təşkil edə bilməzlər. Buna görə də tolerantlıq başqa mədəniyyətə, hələlik tanımadığımız və ya dəyərləndirə bilmədiyimiz, ilk baxımdan haqqında fikir söyləyə bilmədiyimiz mədəniyyətə hörmətin təzahürü kimi çıxış edir. 3. Müxtəlif mədəni məkanlarda yaşayan insanların, müxtəlif baxışlara malik olması fundamental varlıq formasıdır - bu, tolerantlığın məzmun və mənasına daha bir yanaşmadır. Bir mədəniyyətin digərindən üstünlüyünü çalışıb nə iləsə sübut da etmək olar və ya tənqid etmək olar. Lakin bütün hallarda öz təsəvvür və baxışlarımızı başqa adamlara, öz mədəni-mənəvi dəyərlərimizi başqa mədəniyyətlərə zorla qəbul etdirə bilmərik. Çünki son anda deyilənləri qəbul etmək başqa tərəfin seçimi müstəvisindədir. Belə hallarda tolerantlıq başqa tərəfə güzəştə getmək kimi başa düşülür. Tolerantlığa: belə yanaşmanın digər tərəfi də mövcuddur. Bəzi tədqi qatçılara görə müxtəlif, başqa cür düşünənlər, hələlik olmasa da gec-tez “eyni cür”, (məsələn: “mənim kimi”, “bizim kimi”) düşünmə səviyyəsinə qalxa bilərlər. Məsələ vaxt problemindədir: Bu baxımdan tolerantlıq başqa mövqelərə “yuxarıdan aşağı”, “istehza ilə” baxmaq la dərinə getməmək münasibəti kimi təzahür edir. 4. Tolerantlığın şərhində sonuncu yanaşmaya görə, yalnız müxtəlif mədəni, mənəvi dəyərlərin plüralizmi deyil, həmçinin ən müxtəlif baxışların qarşılıqlı təsiri, tənqidi və özünütənqidi də mövcuddur. Bu qarşılıqlı prosesdə müxtəlif mövqe və təsəvvürlər qarşılıqlı dəyişə, oıtaq-sintez baxışlar formalaşa bilər. Buna görə də ən müxtəlif mədəniyyətlərin dialoqu və ünsiyyəti fasiləsiz davam etməlidir. Müxtəlif mədəniyyətlərin dialoqda qarşılaşması yeni-yeni forma, məzmun və çalarlann 176 Q LO BA LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İFL İK aşkara çıxmasına imkan yaradır. Bu baxımdan plüralizm maneə, əkslik kimi deyil, bütövlükdə bəşər mədəniy yətinin səmərəli, mütərəqqi dialoq yolu ilə zənginləşməsi və inkişafının əsas şərti kimi qəbul edilir. Qloballaşmanın “total” xarakteri ilə, müxtəlif mədə niyyətlərin özünəməxsus, fərqli inkişaf meyli arasındakı ziddiyyətin həlli mexanizmləri içərisində - tolerantlığın müstəsna əhəmiyyətə malik olması qəbul olunmuş fikirdir. Həm də yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi dünyanın əksər ölkələrində tolerantlıq mərkəzləri, institutları və s. qurumların yaradılması da problemin diqqət mərkəzində olmasına işarə edir. “Müasir sivilizasiya, mədəniyyət və tolerantlıq” mövzusu son illər keçirilən bir çox beynəlxalq konfransların mövzusudur. Xüsusilə də, 11 sentyabr terror hadisələrindən sonra, tolerantlığın, bəşəriyyətin sağ qalıb- qalmaması, gələcəyini həll edən əsas dəyər olduğu bütün qabarıqlığı ilə üzə çıxdı. Tolerantlıq mövzusunu tədqiq edənlə, qlobal siviliza siyanın modelini bəzən internetlə də müqayisə edir, onun virtual məkanını “özümüzünkü” və “özgələrinki”nə bölməyin qeyri-mümkünlüyünü qeyd edirlər. Yəni bu vaxta qədərin təfəkkür stereotipləri qloballaşma gedişində “işləmir”, öz-özünə qarşı çıxır, ziddiyyətlər yaradır. Burada rus yazıçısı F.Dostoyevskinin bir sözü yada düşür: “Hünəriniz varsa, ayırd edin, sizin həyatınız harada qurtarır və başqasının həyatı harada başlayır”. Qloballaşmanın daha bir gerçəkliyi də odur ki, ən müxtəlif mədəniyyətlər “sıxlaşıb”, üz-üzə durmuşdur. Burada imperiya və kolonializm dövrünün qarşılıqlı təsir formaları işləmir. Məs.: Parisdə əhalinin yarısı müsəl manlardır, yaxud belə misalların sayını artırmaq olar. Mədəniyyətlərarası dialoq necə olmalıdır sualına alma niyalı alim belə bir misalla cavab verməyə çalışır: “İspaniyadan gəlmə konkistadorlar Yeni Dünyaya başdan- ayağa silahlanmış şəkildə qədəm qoyur, buranın yerli Fəsil II. Q loballaşm a və m ədəniyyətlərin dialoqu 177 əhalisi ilə belə danışığa başlayırlar: “Biz buraya, yanınıza gəlmişik ki, sizinlə həqiqət, Allah və sivilizasiya haqqında söhbətlər aparaq”. Yerli əhali bir qədər fikirləşib cavab verir: “Əlbəttə, əlbəttə. Siz hansı məsələləri öyrənmək istərdiniz?” Müəllif davam edərək bildirir ki, sonra vəziyyət dəhşətli münaqişə ilə nəticələnir. Burada əsas fikir, qarşılıqlı anlaşma, “dialoq” mövzusunun başa düşülməməsindən söhbət gedir. “Silah- yarağı ilə cingildəyən” Qərb imperializmi öz niyyətini “mədəniyyətlərarası dialoq” pərdəsi ilə örtməyə çalışır. Fəth edilmiş biçarə insanlar isə vəziyyəti doğrudan da dialoqa dəvət kimi başa düşür və öz mədəniyyətləri ilə bölüşməyə hazırlaşırlar. Lakin onlann nəsibi başqa şey olacaq: əvvəlcə “özgə həqiqətlərlə” (milad bayramı üçün kəsilən” ördək kimi) doyuzdurub, sonra başlarını kəsəcəklər”.1 Müəllifin fikrincə, dialoq və tolerantlıq anlamına müxtəlif yanaşmalar, qloballaşma prosesinin qeyri- müəyyənliyi qarşılıqlı təsirlərə bir paradoksallıq: faciəvilik və komizm verir. Bu paradoksallıq mtn illər boyu davam edən, lakin həmişə süquta uğrayan “dözümsüz mədəniyyətlərarası dialoqun” aqibətindən irəli gəlir. Tolerantlıq - hər bir mədəniyyətin qəbul etdiyi, iden- tikliyini təmin edən bütün tərz, norma və üslublardan fərqli olan “başqa cür”, “yad olan”, müxtəlif olan mədə niyyətlərə münasibətdə dözümlülük nümayiş etdirməkdir. Başqa sözlə demək olarsa, ən yüksək mədəniyyət nümayiş etdirməkdir. YUNESKO-nun qəbul etdiyi (1995) Tolerantlıq prin siplərinə dair bəyannamədə “Tolerantlıq” - dözümlülük anlayışına dair verilmiş birinci maddədə deyilir: “Maddə 1. Tolerantlıq anlayışı. 1 У.Бек. Что такое глобализация? (Перевод с немецского языка) М. 2 0 0 1 ,3 0 4 с .-с . 139. Yüklə 396,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|