RəBİYYƏt aslanova qloballaşma və
Yüklə 396,29 Kb. Pdf görüntüsü
|
186 Q LO BA LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK vurğulanması məlum faktdır. Mədəniyyətdə dini-ilahi və dünyəvi-elmi qatlar bir-biri ilə harmoniya təşkil edir. Bu harmoniya pozulanda mədəniyyət deyil, “antimədəniy- yət”, “postmədəniyyət” kimi fenomenlər formalaşır. “XX əsrdə planetdə böhran ona görə baş verdi ki, zaman mədə niyyətdə, sivilizasiyada sintez, qaynaq və vəhdətdən yan keçdi”.1 Din və mədəniyyətin nisbəti ictimai elmin doğrudan da əbədi problemlərindəndir. Mədəniyyətşünaslıq sa həsindəki bütün istiqamətlərdə dinlə mədəniyyətin ayrılmaz, ümumi tarixi köklərə, sinkretik varisliyə malik olmasına dair yekdil fikir mövcuddur. Cəmiyyət haqqında elmlərdə, dinin cəmiyyətdə sosial nizamlama sistemləri içərisində ən mühüm sahə olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Dinin sosial-mədəni funksiyaları arasında ən başlıcası cəmiyyətdə birlik və vəhdəti şərtləndirməsidir. Məlumdur ki, “Qurani-Kərim” nazil olmadan İslam dövlətçiliyinin, eynilə də Tövrat və İncil olmadan da xristian dövlətçiliyinin əsaslan qoyula bilməzdi. Bə şəriyyətin şüur, düşüncə və əməllərini, mədəni kodeks lərini müəyyənləşdirdiklərinə görə bu kitablan ilahi, “müqəddəs” kitabları adlandınnışlar. Hökmdarlar zaman- zaman dəyişir, İslam isə insanların ürəyinin və qəlbinin ən dərinliklərində yaşayır”.2 Din və mədəniyyətin qarşılıqlı təhlilinin vacibliyi “kulturteologiya” adlı konsepsiya və istiqamət tərəfdarla- nnın fikrincə bütün dövrlərdə nəzərə alınmalıdır. “Kultur teologiya” (Paul Tillix) konsepsiyasına görə, “din mədə niyyətin mahiyyəti, mədəniyyət dinin təkamüldə olan təzahür formasıdır”. Bənzər fikri Azərbaycan alimləri də irəli sürürlər: “Mədəni olan mahiyyətcə dinidir və dini olan mahiyyətcə mədənidir”, yaxud “müsəlman mədə niyyətinin mənəvi məhvərini islam dini təşkil edir, mə 1 Y.Qarayev. Azərbaycan odobiyyaü : XIX-XX yüzillər. Bakı, 2002. s.737. 2 R.Mustafayev. Fikir azaddır. Bakı, 2002, s.237. Fəsil II. Q loballaşm a vo m ədən iy y ətlərin dialoqu 187 dəniyyət tarixində dinin yerini danmaq, tarixin özünü dan maqdır. Azərbaycan fəlsəfi və ictimai siyasi fikri, xüsusən də çoxəsrlik zəngin ədəbiyyatı, elə bütövlükdə elmi və mədəniyyəti İslamın güclü təsiri altında inkişaf etmişdir. On dörd əsrdir ki, dünyaya ölməz şəxsiyyətlər, elm və mədəniyyət xadimləri bəxş edən islamın rolu ən geniş şəkildə öyrənilməyə, tədqiq və təbliğ edilməyə la yiqdir.”1 Mühüm mənəvi fenomen kimi mədəniyyətin dinlə yaxınlığı konseptual-metodoloji baxımdan ayırd edil mişdir. Mədəniyyətin məkanda lokallaşması (məsələn “Şərq mədəniyyəti” və s.), zamanda lokallaşması (mə sələn, “Orta əsrlər mədəniyyəti”), yaxud onun milli- spesifik çalarlarında (məsələn “Azərbaycan mədəniyyəti” və s.) diqqətə çəkilməsi, din və mədəniyyət mövzusunun faktiki məzmun və məntiqi həcmini müəyyənləşdirmək istəyən tədqiqatçının elmi maraqları çərçivəsindən asılı olur. Lakin bütün hallarda alman nəzəri ümumiləş- dirmələr fəlsəfi-tarixi aspektdə cəmlənməyə möhtacdır. Konkret-tarixi təhlil prosesində din və mədəniyyət faktorlarının qarşılıqlı təsirinin təsdiq və ya inkar edilməsi, birtərəfli yanaşma kimi məhdudiyyətlər, mövzunun epoxal dinamikada izlənilməsi ilə yaradılan bütöv mənzərədə aydın sezilir. Din və mədəniyyət prob lemində təkcə ümumi-xüsusi kimi kateqorial müstəvilər, etnik-milli-ümumbəşəri kontekstlərin vəhdətdə inkişaf etməsini görməyə imkan yaradır. İslam dininin spesifik, özünəməxsus cəhətləri ilə yanaşı, ümumbəşəri dəyərlərin yaradılması və inkişaf et dirilməsi sahəsində əhəmiyyəti və xidmətləri göz önündə canlanır. Mədəniyyətin daxili vəhdəti, onun iki başlanğıcı - dini və dünyəvi arasında müxtəlifliyin mövcudluğunu inkar etmir. Dünyəviliyin və diniliyin mədəniyyətin ' F.Qasımzadə. Klassiklərimiz və islam. “Kəlam”. Elmi-ədəbi, publisistik jurnal, 2002, №8, s.21. 188 Q LO B A LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK məzmununda nə kimi çəkiyə malik olması məsələsi, yalnız müəyyən konkret-tarixi kontekstdə yanaşılmaqla deyil, yenə də bir-birini əvəzləyən əsrlərin zirvəsindən daha aydın görünür. Müasir dövrdə, ümumiyyətlə bəşər mədəniyyətinin keçirdiyi böhran və sıxıntılar, onun dini- mənəvi tərəfinin unudulması, Qərb anlamlı rasionallıq prinsiplərinə əsaslanan, mənəvi-dəyər aspektini deyil, yalnız idraki-dünyəvi tərəfin inkişaf etdirilməsini üstün tutan Qərb mədəniyyəti, daha doğrusu “qərb məzmunlu mədəniyyətin” bərqərar olmasından irəli gəlir. Mədəniyyətə və elmə onun bütün tərəfləri və daxili məzmununun vəhdətində yanaşan islam dininə görə, yalnız eksperimental-empirik metodlara üstünlük verən Qərb elminin mövqeyi anlaşılmaz, qəbuledilməz sayıldı və elmin birtətəfli inkişafının tərəqqi olması qənaətini qəbul etməyərək sarsıntıya məruz qaldı. Bu münaqişə mədəniyyətin ən mühüm sahələrindən olan elmə təsirsiz ötüşmədi. “Nəzəriyyənin təhlükə doğurmadığı sahələrdə müsəlman elmi müvəffəqiyyətlə iş aparırdı: optika, təbabət, botanika, əczaçılıq və praktiki səhiyyə çox şeylərə görə islam tədqiqatlarına borcludur. Eksperimental metodlarda mümkün olanla mümkün olmayan arasındakı həddin dəqiq müəyyənləşdirilməsi olmadığı, yaxud da vacib sayılmadığı üçün fövqəltəbiiliyis ilahi olanı təbiiliyin ayrılmaz hissəsi qəbul edən islam aləmi şaşırmış kimi oldu”.1 Bu gün klonlama və transplantologiyanı laboratoriyaya çıxaran Qərb elmi neçə əsrlər əvvəl unutduğu dini-mənəvi prinsipləri yada salır, blostika və s. kimi istiqamətlərlə onu kompensasiya etməyə çalışır. Maddi tərəqqi və bolluq, mənəvi tənəzzül, korşalma və qıtlıq fonunda çıxılmaz vəziyyət yaradır. Mədəniyyətin məzmununda dini və dünyəvi aspektlərin pozulmuş ahənginin bərpasına dair çağırışları Qərb 1 Г.Э.Грюнебаум. Классический ислам. (600-1258-е годы). Баку, 1998, с. 146-147. Fəsil II. Q loballaşm a уэ m odəniyyotlarin dialoqu 189 alimlərinin yalnız Nobel mükafatı təqdimatı zamanı xüsusilə vurğulaması, səbəblərlə deyil, nəticələrlə məş ğul olmağın Qərb elminə o qədər də böyük nüfuz və şərəf gətirmədiyini sezməyə imkan verir. Tarixdə bir fenomen kimi özünə yer alan islam dini və mədəniyyətinin ümumbəşəri norma, dəyər və prinsiplərinə, unikallıq və universallığın vəhdəti səbə bindən qloballaşma, inteqrasiya və mədəniyyətlərarası dialoqun aktuallaşdığı müasir dövrdə də sosial-mənəvi sifarişin olması göz qabağındadır. Ümumbəşəri mədə niyyətin pozulmuş ahəngini bərpa etmək üçün islam dəyərlərinin potensial gücü mövzusuna ictimai elm həssaslıqla yanaşmağa başlayır. “İslamın dialoji potensialı” mövzusunu belə ümu miləşdirmək olar: 1. Müasir dövrdə bəşəriyyətin qlobal vəhdəti for malaşmaqda, prinsipial baxımdan yeni dünya nizamı təşəkkül tapmaqdadır. Vahid bəşəri tale, bəşəri məsuliyyət və bəşəri mədəniyyət problemi bir tərəfdən müxtəlif xalqların özünütəsdiqi və mədəni müxtəlifliyinə hörmətlə yanaşmağı, digər tərəfdən onların dialoquna kəskin zərurəti şərtləndirmişdir. 2. Hər bir xalqın mədəniyyətinin spesifik xüsu siyyətləri olduğundan bütün zamanlar və bütün xalqlar üçün eyni, yekcins olan mədəniyyətin olması qeyri realdır. Mədəniyyətdə özəl spesifikliyi təmin edən başlıca faktorlardan biri də dindir. 3. Din və mədəniyyətin təşəkkülü, inkişafı və di namikası probleminin düzgün tədqiqi, müxtəlif dövrlərdə siyasi məna, ideoloji və subyektiv motivlərin təzyiqinə məruz qalmışdır. Mədəniyyətin dini və dünyəvi tərəflərin sintezində təcəssümü nəzərə alınmamışdır. Bu və ya digər tərəfin rolu ya şişirdilmiş, ya da kölgədə qalmışdır. 4. İslam mədəniyyəti VII əsrdən başlayaraq təşəkkül tapmış, islam dininə dayaqlanan mənəvi-mədəni, sosial- siyasi, hüquqi və s. dəyərlər sistemidir. İslam mədəniy Yüklə 396,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|