RəBİYYƏt aslanova qloballaşma və
Yüklə 396,29 Kb. Pdf görüntüsü
|
218 Q LO B A LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK mühüm amillərdən sayırdı: “Ruh üçün qanmazlıqdan böyük cəza ola bilməz!”. Artıq X əsrin əvvəllərində islamın ən inkişaf etmiş mədəniyyətə malik dinamik sivilizasiya olduğu dövrdə sufi təlimi haqda Qərbdə məlumatlar yaranmağa başladı. Qərbin fəlsəfı-dini təlimlərinə onun təsiri barədə belə bir misal gətirmək olar ki, ilk ən böyük və klassik sufi məktəbi Avropada 1000 il bundan əvvəl, İspaniyada təsis olunmuşdu. Bu yeni ərazilərdə hakimiyyəti möhkəm ləndirmək üçün deyildi. Sadəcə harda islam vardısa, orada sufilik vardı, islam və sufizm arasında ciddi daxili ziddiyyət yox idi. “Bu günün özündə sufi məktəblərinin sayı durmadan artır. Belə hesab olunur ki, 40 milyona qədər insan bu məktəblərin üzvləridir”. “Sufi ordenlərinin Avropada yayılmış geniş şəbə kələri içərisində Nəqşbəndilər ordeni xəlifə Əbu- Bəkrdən, qalanlar hamısı Əlidən rişələnən sayılırlar”.1 Sufilərə yalnız mistiklər kimi baxmaq Şərq tədqiqatçılarına da xas olan cəhətdir. Mənəvi, fəlsəfi, dini, psixoloji, fizioloji kamilliyə vəhdətdə nail olmaq yollarının sufi “mexanizmi” Avropa elminin mühüm istiqamətini təşkil edir. Amerikalı R.Nikolson sufizmi Qərbə tanıtdırmaq üçün uzun illər tədqiqat aparmışdır. O yazır ki, sufizm dinlərdən biri deyil, bəşəri bir dindir. Sufizmdə ağıl azad olmadan kamilliyə gedə bilməz. Mistika və praktika sözün əsil mənasında birgədir. C.Rumini tərcümə edən Nikolsona görə, sufizmin bu qədər geniş yayılmasının səbəbi “islamdakı dözümlülük və vəhdət prinsipləridir. İslam əvvəlki dinlərdən fərqli olaraq deyir ki, həqiqət hamıya açıqdır”.2 İntellekt və intuisiyanın vəhdətinin təməlində mə həbbət durur - vəhdət məhəbbəti; sufi mistik ən müxtəlif istiqamətlərdə işləyə bilir, materialist, yaxud da idealist- dirsə fərqi yoxdur, yalnız bir istiqamətə yönəlmişdir. 1 Фредди Боллаг. Имя Аллаха и число 66. Пер. с немецк. М, 2003. с.14. 2 Лео Яковлев. Суфии, с.599. Fəsil II. Q loballaşm a у э m ədoniyyətlərin dialoqu 219 Sufilər bəşəriyyətə yalnız mistik-fılosoflar deyil, həm də çox böyük dahi alimlər bəxş etmişlər. “XX əsrin bəzi alimləri inana bilmirlər ki, Eynşteyndən 1000 il əvvəl dərviş Hücviri sufi təcrübəsi əsasında zaman və məkanın eyniliyi barədə problemlər irəli sürmüşdü.”1 İdris Şahın yazdığına görə, müasir psixologiyanın sufizmə müraciət etməsi təqdirəlayiqdir. Lakin Z.Freyd və K.Yunqun Qərbə təqdim etdikləri psixoloji təlimlərdə sufilər üçün təzə heç nə yox idi. Qəzali 900 il əvvəl, “xoşbəxtlik əl kimyası”nda Freydin “libido” nəzəriy yəsinin müddəalarını daha səviyyəli təhlil etmişdir. Professor Tom Landau “İbn Ərəbinin fəlsəfəsi” əsə rində göstərir ki, arxetiplər nəzəriyyəsinin banisi K.Yunq deyildir, bu, İbn əl-Ərəbi təlimində əhatəli müəyyən ləşdirilib. K.Yunqun öz sözləri misal gətirilir: “Qərb psi xologiyası Şərqlə müqayisədə ilk addımlarını atır”. Eyni fikri digər məşhur alim S.Qroff da təsdiq edir.2 Alim, filosof, ilahiyyatçı, şair, musiqiçi və s. kimi məşhur olan sufilər bir çox ənənələrin başlanğıcını qoymuşlar. Sufilər içərisində Qərbə ən böyük təsir göstərən və ən çox tərcümə olunan filosof M.C.Rumidir. Hazırda ona maraq daha da artmışdır. İdris şah “Sufizm” kitabında yazır: “Bizim içdiyimiz kofeni ənənəyə görə ilk dəfə sufilər istifadə etmişlər, geyimimiz, musiqimiz, rəqslərimiz, sözlərimiz (“həqiqət anı”, “insan ruhu”, “ideal insan” və s.) onların dövründən qalmışdır. “İnsan-təbiət-kainat miqyaslı bəşəri qayğılarla bütün digər təlimlərdən çox sufilik fəlsəfəsi məşğul olmuşdur. Onların kamil “mən” ideyası ilə kamil cəmiyyət və dünya yaratmaq axtarışlan Qəzali, Sənayi, Əttar, Həllac, Rəbiə əl-Ədəviyyə, Cami, Nəvai, Nəqşbəndi, Xəyyam, Nizami, 1 Лео Яковлев. Суфии, s.601. 2 С.Грофф. За пределами мозга. М, 2000, с.500. 2 2 0 Q LO B A LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK Fizuli, Nəsimi, Nəimi və b, əsərlərindən bütün dünyaya yayılmışdır. II.8. Azərbaycan və islam mədəniyyəti Hər hansı bir xalqın etnik və mədəni-mənəvi birlik, bütövlük kimi formalaşması prosesi min illər boyu davam edir və hər bir xalqın milli-mədəni mənşəyi və mənsubluğu onu başqa xalqlardan fərqləndirir. İdentiklik və mənsubiyyət bildirən əsas əlamətlərdən biri də dindir. “Azərbaycan xalqının formalaşmasının etnik-ideoloji əsasını məhz islam dini təşkil edir”.' VII-VIII əsrlərdən başlayaraq Azərbaycan mədəniyyətinin də inkişafında İslam həlledici rol oynamışdır. ' “İslamsız türk tarixindən, türk-islam tarixinə keçiddə barışmaz qütbləri aradan götürən, təzadı tarazla əvəz edən, bununla da eralar, inamlar arasında varisliyi, nizamlı keçidi təmin edən əsas meyar vahid tanrıçılıq dini ilə, “bir olan”, mütləq Allah ideyası arasında harmoniya və ahəng idi. “İslam tək Allahlı fəqət iki dünyalı dini əxlaqi sistem və fəlsəfi dünyagörüş, türk tanrıçılığı da - tək tanrılı və tək dünyalı inanc, monoteist məfkurədir. Burada nizam və ahəngi cəmiyyətin öz əməl, rəftar və davranış kodları həll edir. Hətta Haqla vəhdətə Hegelin dediyi “rasional atributlarsız”, çarmıxsız, iztirabsız və göylərlə “izdivac- Məryəmsiz” və İsasız nail olan İslamın fəlsəfəsi və inamı ilə tanrıçılıq dünyagörüşünün bir-birinə məhz bu kodlar məhrəmləşdirir” * 2 Həm tanrıçılıq yaddaşından, həm də islamdan gələn Allah-Tanrı ifadələri dilimizdə bu vaxtacan qoşa işlədilir. Qədim və ənənəvi dinlərə etiqad göstərən Azər baycan türkləri islam dininin yaradılması və xilafətin ' N.Cəfərov. Azərbaycanşünaslıq məsələləri, s.21. 2 Y.Qarayev. Azərbaycan ədəbiyyatı: XIX-XX yüzillər, Bakı, 2002, s.70. Fəsil II. Q loballaşm a və m ədəniyyətlərin dialoqu 221 fəthləri ilə islam dinini qəbul etmişlər. İslamın Azərbaycanda yayılması ziddiyyətsiz proses olmasa da, “İslam Azərbaycanın iri şəhərlərində, xüsusilə tacirlər arasında sürətlə yayılırdı. Muğan və Kaspi dənizi sahili vilayətlərdə islam nisbətən daha tez qəbul edilmişdi”.' Artıq VIII əsrin 30-cu illərindən Azərbaycan başdan- başa xilafət tərkibinə qatılmışdı. Azərbaycanın vahid dövlətdə - xilafətdə birləşdirilməsi onun iqtisadi, ictimai- siyasi, mədəni həyatı üçün əhəmiyyətə malik idi. Ölkənin ayrı-ayrı bölgələri arasında əlaqələrin yaranması ilə bahəm Azərbaycanın xarici ölkələrlə qarşılıqlı əlaqəsinin genişləndirilməsinə real imkanlar yaranırdı. Maddi sərvətlərin bolluğu bazarların inkişafına və xarici ticarətin genişlənməsinə səbəb olurdu. Azərbaycanın yalnız ipəyi, boyaq və kənd təsərrüfatı məhsulları deyil, nefti, Təbriz xalıları və s. ixrac edilən sərvətləri deyil, zəngin mədəniyyəti də orta əsrlərin ən müxtəlif peşə adamlarını, səyyahları, alimləri və s. cəlb edirdi. İslam dininin təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Türk dünyasında qəbul edilməsi böyük təbəddülat yaradırdı. Mərkəzi Asiya, Ural Volqaboyu, qafqaz-Kiçik Asiya bölgələrində İslam türk xalqlarının vahid dini olmaqla mədəniyyətlərdəki etnik ümumiliyi bəşəri ümumiliklə zənginləşdirir. İslamın Azərbaycanda yayılmasına müna sibətdə zorakılıq yaxud könüllülük prinsiplərinin nisbəti məsələsində tədqiqatçılar belə qənaətə gəlirlər: 1) Azər baycanlılar üçün təkallahlılıq-monotcizm ideyası, Tanrı- çılıqla islamın əsas müddəalarının üst-üstə düşməsi tipoloji oxşarlıq təşkil edir, 2) İslamın yayılmasında türk toplumlarının böyük rolu olmuş, türklər islam dinini qoruyan “qılınc” olmuşlar. Peyğəmbərin “türklərə dəy məyin” kəlamı məlumdur, 3) İslam qaydaları Azərbaycan türklərinin adət-ənənələri ilə əkslik, ziddiyyət təşkil etməmişdir, 4) İslam VII əsrədək müxtəlif dinlərə sitayiş ' Z.Mommədov. Azərbaycan fəlsəfəsi tarixi, s.22. Yüklə 396,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|