RəBİYYƏt aslanova qloballaşma və
Yüklə 396,29 Kb. Pdf görüntüsü
|
2 2 2 Q LO B A LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK edən Azərbaycan türkləri üçün birləşdirici-inteqrativ faktor kimi çıxış etmişdir. Orta əsrlər, xüsusilə də XII əsr Azərbaycan tarixi və mədəniyyətinin “qızıl yüzilliyi” adlanır. Dünya mədəniyyətinin antik dövrə təsadüf edən dalğası orta əsrlərdə Azərbaycan mədəniyyətinin möhtəşəm yüksəlişində əks səda verir. Şərqin üç böyük dilində - ərəb, fars və türk dilində yazaraq İslam dinini və mədəniyyətini bütün istiqamətlərdə zənginləşdirən Azərbaycanın fikir dühaları öz zamanları üçün dünya mədəniyyətinin qlobal məkanını formalaşdıra bilmişdilər. Orta əsrlərdə elm dünyəvi və dini sahələrə ayrılırdı. Dünyəvi elmlərə “əl-ülum əl-əqliyyə”, dini elmlərə “əl ülum əl-nəqliyyə” deyilirdi. Qurani-Kərim yalnız dini deyil, hüquqi, fəlsəfi, ictimai-siyasi, mənəvi, mədəni, etik, estetik və s. dünyagörüş və prinsiplərin təməli, müasir terminlə deyilsə, “nəzəri mənbəyi” idi. İlk islam-türk ədəbiyyatı ilk islam-türk dövlətində yarandı. X əsrdən etibarən Qaraxanlılar çağında Y.Ba- lasaqunlunun “Qutadqu bilik” (Xoşbəxt edən bilik) (1069), M.Kaşğarlınm “Divani lüğət-it-türk” (1072), Əhməd Yəsəvinin “Divani hikmət” (XI), Əhməd Yüğnəkinin “Ətabətül həqayiq” (XII), Əlinin “Qisseyi- Y usif’ (XIII əsr), Xarəzminin “Məhəbbətnamə” (XIV əsr), Qütbünün (Xosrov və Şirin” (XIV əsr), Qazi Bürhanəddinin “Divanı” (XIV əsr) yarandı. Y.Balasaqunlu özünün “Qutadqu Bilik” (Xoşbəxtlik elmi) əsərində, cəmiyyət, əxlaq və siyasət məsələlərinə dair üç vəzir arasında gedən dialoqla, türk-islam ha kimiyyət üsulunun əxlaqi-hüquqi prinsiplərinə toxun muşdur. Ədalət, ağıl və xoşbəxtlik ideyalarına dair bu əsərlə o, avropalı filosofları, Volteri, E.Rotterdamlını, C.Svifti yeddi əsr əvvəl qabaqlayır, ümumfəlsəfı maarifçi didaktikanın ənənəsini qoyur. İslamın ən böyük müqəddəs kitabı Qurani-Kərimin əxz etdiyi bütün ümumbəşəri mənəvi prinsiplərin tən Fəsil II. Q loballaşm a və m ədəniyyətlərin dialoqu 223 tənəsi kimi Azərbaycan xalqının çeşmə kimi çağlayan dü halarının qələmindən süzülən neçə-neçə kitablar, indi xal qımızın tarix, millət və mədəniyyət kitabları sayılan neçə- neçə əsərlər orta əsrlə islam mədəniyyətinin töhfəsi idi. XI əsrdə türk səlcuqlann simasında bütün müsəlman dünyasına hakim kəsilir. Hegemon sosial-siyasi qüvvə olmağa başlayır ki, türklərin müsəlman aləmində hökmranlıq missiyası XX əsrə qədər davam edir. IX-X əsrlərdə bədii və elmi əsərlərin demək olar ki, əksəriyyəti ərəb dilində, Quran dilində yazılırdı. İbn Qüteybənin (828-889) “şer və şairlər”, Ə.İsfahaninin (897-966) “nəğmələr kitabı”, İbn Yəsarın (?-748), M.Şə- havat və Ə.Əbülabbas kimi azərbaycanlı şairlərin əsərləri o dövrün şer antologiyalannda əksini tapmışdır. “VIII-X əsrlər türkdilli azərbaycan xalqının fəallığının yüksəlməsi ilə bahəm, çoxdilli alban, ərəb, iran, fars, tat, talış və s. mədəniyyət nümunələrinin də mövcud olduğu dövrdür. Azərbaycan xalqı öz mənəvi mədəniyyətinin zəngin irsi nin çoxçalarlığı ilə fərqlənərək bu sərvəti uzun əsrlər yüksəliş illərini yaşayacaq elmi, bədii, fəlsəfi əsərlərin yaradılmasına sərf etməyə hazır idi. VIII-X əsrlərin Azər baycan mədəniyyəti ən müxtəlif tarix, xalq və ərazilərin mədəni dəyərlərini sintezdə birləşdirərək dünya mədəniyyətinin potensial faktoru olmaq iqtidarında idi". XIII əsrdən etibarən ilk azəri-türk şer məktəbi formalaşır: Həsənoğlu, Q.Bürhanəddin, İ.Nəsiminin əsər ləri yaranır. “Tək Tanrılı, ikidilli islam böyüyüb “üçdilli islama çevrilir”.1 Orta əsrlər Azərbaycan-islam mədəniyyətinin ən böyük inciləri fəlsəfə və bədii ədəbiyyat sahəsində yaradıldı. Müsəlman hüququ ilə bərabər ilahiyyat, metafizika və fəlsəfə çox geniş inkişaf edirdi. Ərəb sxolastika məktəblərinin mərkəzi olan Bəsrə və Kufədə islamın fəlsəfi əsasları müəyyənləşdirildiyi kimi, Azərbaycanda 1 Y.Qarayev. Göstərilən əsəri, s.70. 224 Q LO B A LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK da eyni məsələlər ilahiyyatçılar qarşısında dururdu. Bu dövrün məşhur ilahiyyatçılarından Z.M.əl-Baba, M.A.əl- Bərdəi, İ.C.əl-Babi, H.R.əl-Bədici, M.Səlmasi, S.Təbrizi, Məkki Bərdəi və başqaları Azərbaycanın ən böyük ilahiyyatçıları idilər. İslam sxolastikası müxalifətçi və ortodoksal qolları arasında mötəzililik və əşərilik seçilirdi. Mötəzililik islamın şərhində rasionalizm və zəka kultu nümayəndələri kimi insanın iradə azadlığı, ağlın inama qarşı qoyulması və s. kimi prinsiplərdən çıxış edirdilər. VIII-X əsrlərdə Azərbaycanda ismaililik və sufizm fəlsəfi cərəyanı kimi istiqamətlərin başlanğıc mərhələləri idi. Bu cərəyanlar ideya baxımından bənzərliyə malik idilər, hər ikisi panteizm və zəruri, mümkün varlıq kimi vahid Allah prinsipini əsas sayırdı. “Sufizmdə panteist dünyagörüşə, dərindən işlənilmiş fəlsəfi kateqoriya kimi “məhəbbət”lə, ismaililərdə-real və mistik idrakı ifadə edən “ağıl” kateqoriyası ilə yanaşılırdı”.1 Bu dövrdə sufilər Ə.Vərəsani Təbrizi, Ə.Həmədani, Ə.Bərdəi, Ə.Abhari və b. müsəlman şərqində geniş tanınmışdı. Baba Kuhi Bakuvinin sufilik fəlsəfəsini ifadə etdiyi poetik Divanı, Şərqdə fəlsəfi poeziyanın ilk nümunələrindən idi. Orta əsrlərin mədəniyyətinə “Saflıq qardaşları” gizli cəmiyyətinin hazırladığı 52 cildlik elmi-fəlsəfı traktatı dövrün problemlərini əks etdirməsi baxımından, onun yaradıcıları “Şərqin ensiklopedistləri” adlandırılmışlar. Cəmiyyətin ideoloqu və təşkilatçısı məşhur Azərbaycan mütəfəkkiri Əbülhəsən Zəncani idi. “Saflıq qardaşları”nın təlimi artıq XI əsrin ortalarında İspaniyaya-Andaluziyaya gətirilmiş və geniş yayılmış, bu təlim nəinki Şərqdə, həm də Qərbdə elm və fəlsəfənin inkişafına böyük təsir göstərmişdir. 1 История Азербайджанской философии. Том 1. Отв.ред. д.ф.н. З.А.Кулизаде - Баку, 2002, с.77. Fosil П. Q loballaşm a vo m odoniyyotlərin dialoqu 225 Orta əsrlərdə Azərbaycanda mədəniyyət sahəsində qarşılıqlı əlaqə və əməkdaşlığın möhkəmlənməsində Azərbaycanla Orta və Kiçik Asiya, İran, Suriya, Misir, Zaqafqaziya, Rusiya və Uzaq Şərqlə aparılan iqtisadi əlaqələr xüsusi rol oynayırdı. Azərbaycan Avropa və Yaxın Şərq arasındakı böyük karvan yolunun üstündə idi. Dünyanın hər yerindən gələn tacirlər və müxtəlif peşə adamları özləri ilə mədəniyyətləri barədə məlumatlar da gətirirdilər. Ölkədə bütün dünyanın elmi, fəlsəfi, təbabət, tarix, ədəbiyyat və s. haqqında biliklər mövcud idi. Şəhərlər xüsusi vüsətlə inkişaf edirdi. Ölkənin siyasi- iqtisadi həyatı ilə birgə mədəni həyatı da sürətlə inkişaf edirdi. Məşhur həkim və ədib Ə.Abdan, hüquqşünas Ə.B.Şirvani, astronom F.F.Şirvani, filosof, alim və məntiqçi Bəhmənyar, filosof Eynəlqüzat Miyanəçi, işraqilik fəlsəfəsinin banisi İşhabəddin Sührəvərdi və başqaları bu dövrdə yaşayıb yaratmışlar. Azərbaycan mədəniyyətinin möhtəşəm simalan demək olar ki, hamısı Şərqin ən böyük mədəni-elm mərkəzlərində təhsil almışdılar. Azərbaycan mədəniyyəti memarlıq və arxitektura sahəsində də şedevr nümunələr yaradılır. Şirvan, Naxçıvan və Arran türbəsi, Ə.Əcəminin Möminə xatun türbəsi, Şamaxı yaxınlığındakı Gülüstan sarayı, memar Əbubəkrin yaratdığı komplekslər tarixin qızıl fondunu təşkil edir. Bu dövrdə həmçinin memar Möhsün (XI, Bakı), memar Əmirəddin Məsud (XII əsr, Naxçıvan), usta Əbu Mənsur ibn Musa (XII əsr Urmiya) və s. memarlıq incilərini yaratmışlar. XI-XII əsrlərdə Azərbaycan ədəbiyyat və incəsə nətinin parlaq nümunələri yaradılmışdı. Bu dövrdə Azərbaycanın görkəmli şairləri, Ə.Mi yanəçi, Ömər Gəncəvi, Qətran Təbrizi, Fələki Şirvani, Məhsəti Gəncəvi, dünya şöhrətli Xaqani və Nizaminin misilsiz əsərləri də mədəniyyətimizi zənginləşdinnişdir. Şərqin poeziya günəşi N.Gəncəvi XII əsrdə bəşər Yüklə 396,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|