RəBİYYƏt aslanova qloballaşma və
Yüklə 396,29 Kb. Pdf görüntüsü
|
2 1 0 Q LO B A LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK Həyyanın (VIII əsr) əsərləri, bugünkü kimyanın diqqət mərkəzində duran bütöv problemləri cavablandırmaqla həm tədqiqat metodikası, həm də laboratoriya avadanlığı Avropa elminə və dilinə “Cabir korpusu” adı altında daxil olmuşdur. Hindistan üzrə mütəxəssis əl-Biruni həm də kimya sahəsində bir çox maddələrin xüsusi çəkisini çox dəqiqliklə müəyyənləşdirə bilmişdi. Bugünkü beynəlxalq humanitar hüququn təməlinin İslam mədəniyyətində qoyulması çox az adama məlumdur. Müxtəlif illərdə Beynəlxalq Qırmızı Xaç Cəmiyyətinin prezidenti işləmiş, dünyanın ən məşhur universitetlərinin hüquq üzrə fəxri doktoru, Haaqa Beynəlxalq Hüquq Akademiyasının peşəkar hüquq professoru, diplomat və ictimai xadim, fransız Jan Pikte yazır: “İslam kölə və binəsiblərə onların insani ləyaqətini qaytarmaq sahəsində xristianlığı çox geridə qoymuşdur. 1280-ci ildə tərtib olunmuş Vikayət dövrün ən mükəmməl müharibə qaydalarına dair qanunlar toplusu, beynəlxalq humanitar hüququn ilk tarixi formalarından biri idi. Bu qanun toplusunda qadınların, uşaqların, qoca, xəstə və parlament nümayəndələrinin öldürülməsi qa dağan edilirdi. Məğlub' olmuş xalqı şikəst etmək, döyüş oxlarını və su mənbələrini zəhərləmək qəti qadağan olunurdu. Xəlifələrlə Şərqi Roma imperiyası arasında bağlanılan müqavilələrdə əsirlərə humanist münasibət və onların azad edilməsi şərtləri xüsusi vurğulanırdı. Bu humanitar hüququn formalaşması tarixinə daha bir mühüm təsir idi. Müsəlman bağlanmış müqaviləni heç bir vəchlə pozmurdusa, Avropada belə bir rəy hökm sürürdü ki, bu bütpərəstlərlə istənilən danışıq birtərəfli qaydada, istənilən vaxt pozula bilər. Bu rəy hər gün, hər ay həyatda tətbiq edilirdi.”1 Harun-ər-Rəşid, xəlifə Məmun dövründə xilafətin 1 Жан Пикте. Развитие и принципы международного гуманитар ного права. МККК, М, 1994, с.24. Fəsil II. Q loballaşm a və m əd ən iy y ətlərin dialoqu 211 müxtəlif yerlərində 11 mindən çox kilsə, yüzlərlə sinaqoq, atəşgah vardı. 1065-ci ildə təsis olunmuş Nizamiyyə Universiteti dünyada yaranan elmi mərkəzlər üçün nümunə oldu. Elmlərin tədrisinin bu möhtəşəm sistemi ən müxtəlif istiqamətləri əhatə edirdi. “X-XI əsrlərdə islam dünyasında heç bir başqa sivilizasiyada rast gəlmədiyimiz bir təzahürlə rastlaşırıq - hara baxırsan kitaba, elmə aludəçilik görürsən, minlərlə məsciddə görkəmli alimlərin səsi eşidilir, hökmdarların saraylarında şair və filosofların məclisləri qurulur, yollarda elm sorağında olan coğrafiyaşünas, tarixçi, şərqşünaslarla qarşılaşırsan.1 İslam mədəniyyətinin bədii ədəbiyyata təsiri “provansal lirikası” kimi səciyyələndirilən və ya trubadurlar poeziyası timsalında nümunə çəkilən tematik, metrik və musiqili-ritmik xüsusiyyətlərin ərəb mənşəli olması kimi tədqiqatlarda geniş sübuta yetirilmişdir. İslam mədəniyyətinin Avropaya təsiri, bu bölgənin ictimai şüurunda uzun əsrlər formalaşmış stereotiplərin, çox dərin kök atmış təsəvvürlərin ictimai elmdə: də birdən-birə obyektiv qiymətləndirilməsinə əsassız optimizm yarada bilməz. Hər halda XX əsrdə islam mədəniyyətinin dünya mədəni xəzinəsinə verdiyi dəyərlərə dair yazılan əsərlərin sayının çoxalması, onların öz sələflərinin “günahını yumaq” işinə xidmət edir. M.Edvardsın “Qərb-Şərq koridoru”, “İslam irsi” kimi məcmuələri qərb şərqşünaslığının ən obyektiv, ciddi tədqiqatlarının davamçıları sırasındadır. Ərəb-müsəlman mədəniyyəti, fəlsəfi fikri və elmi irsi göz önünə gələrkən aydın olur ki, bunlarsız Avropa elmi heç vaxt sonrakı inkişafını təmin edə bilməzdi. Onlar dünya mədəniyyətinin yalnız mühafizəçisi və ötürücüsü deyil, ən vacibi - yaradıcısıdır. “ 1100-cü ildə avropalılar elmlə maraqlanmağa başlayanda, İslam mədəniyyətin 1 J.Riesler. Incil. Malta. 1:21, c.21. 2 1 2 Q LO B A LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK çiçəklənmə zirvəsində idi və irəli getməzdən əvvəl avropalılar bunların hamısını ciddi mənimsəməyə başladılar”.1 İslam mədəniyyətinin Avropaya təsiri ən çox “fəlsəfi düşüncə və istiqamət sahəsində nəzərə çarpdı” - desək, yanılmarıq. İslam fəlsəfəsi VII əsrdən başlayaraq özünoqədərki qədim Şərqin mifoloji, dini, fəlsəfi təsəvvür və ənənələrinin ən dəyərli qatlarını hifz edərək cəmləmiş, varislik prinsipi ilə inkişaf etmişdir. Bizim əsas məqsədimiz islami təfəkkür tərzinin təkamülünü addım- addım izləmək yox, Qərbdə fəlsəfi düşüncənin inkişafına onun təsirinə və fəlsəfi sistemlərdə malik olduğu yer və rola aydınlıq gətirməkdir. Antik yunan elmi və fəlsəfəsinin geniş şərhi, tərcüməsi və yayılması sahəsində göstərilən xidmət, İslam fəlsəfəsinin dünya mədəniyyətinə göstərdiyi əbədi missiyanın yalnız bir cəhəti olduğu halda, heç olmasa qərəzli Qərb düşüncəsi bu cəhəti heç vaxt inkar edə bilmədi. Çünki bu adi gözlə görünə bilən bir həqiqət idi. “Müasir dövrdə xristian teologiyasının əsas prinsiplərinin Şərq fəlsəfi prinsiplərinə müvafiq təşəkkül tapdığını inkar etmək qeyri-mümkündür. “İslam elmləri”nin düşüncə tərzi ilə yeni təfəkkür arasında əlaqələr getdikcə möhkəmlənir. Bu dəyişməz bir həqiqətdir ki, islam, yunan fəlsəfəsinin ən önəmli sahələri ilə, hind aləmi və Avropa ilə Sami aləminin Allahın birliyi anlayışı arasında birləşdirici olmuşdur”.2 Müsəlmançılığın III əsrində (Hicr təqvimi ilə) kəlam elmi yarandı. Məntiq, metafizika və dialektika islam düşüncəsini və diqqətini cəlb etdi və buna görə də görünməmiş inkişaf səviyyəsinə çatdı. Əsas səbəb isə bu idi: dialektika və məntiq kəlam elmi timsalında islamın 1 У.Монтгомери-Уотг. Влияние ислама на средневековую Европу. М, 1976. с.65. 2 Yenə orada. Fəsil II. Q loballaşm a və m ədəniyyətlərin dialoqu 213 başlıca mənəvi intellektual məqsədinə - təfəkkürün məntiqi qanunauyğunluqlarının öyrənilməsinə, fikri araşdırma və arqumentasiyanın ən ciddi problemlərin nəzəri və praktiki həllində böyük irəliləyiş əldə edildi. Kəlam elminin Avropadakı əsas teoloji sübut və arqumentasiyadan fərqi o idi ki, müsəlman mütəfəkkirləri məntiqin tətbiqini sırf dini-idealist, sxolastik səpkidən azad edərək, ictimai, siyasi, iqtisadi həyatda onun əhəmiyyətinin, ziddiyyətləri çözülməsində dəyərini üzə çıxardılar, reallığa tətbiq etdilər. Avropada məntiq və dialektika reallıqdan tam təcrid olunmuş halda, yalnız sırf dini sxolastika və kilsənin prinsiplərinin təhlilində istifadə olunurdu. XI əsr Avropada elm və fəlsəfənin vəziyyətini təsəvvür etmək üçün misal çəkilə bilər. Cəmiyyətin bütün həyatı xristian ehkamları çərçivəsində, təhsil kilsə tabeliyində məntiq, fəlsəfə və dialektika da onların diktəsinə tabe idi. Ərəb-islam fəlsəfəsi öz fərqli düşüncəsi ilə avropalılara bütöv bir yeni aləm kəşf etdi. XVII əsrə qədər Avropa elm və təbabətinin, islatn filosoflarının təsiri altında olması o dövrün kitablarında aydın görünür. Məsələn: İbn-Sina və ər-Raziyə 1000 dəfədən çox isnad edilirsə, Hippokrata cəmi 100 isnad verildiyi bəlli olur. İslam fəlsəfi sistemi içərisində İbn-Sinamn dəyəri təbabətdəki xidmətindən az deyildi. O Avropa, istərsə də bəşər tarixində bir neçə əsr davam edən elmi ənənə və təsnifat sisteminin banisidir. Tədqiqatçı A.M.Qoyçon (Fransa) qeyd edirdi ki, orta əsrlərdə hər hansı bir filosof əsər yazırdısa, İbn Sinanın ona təsirindən bəhs edirdi. Qərb-Avropa elm və mədəniyyətinə təsir baxımından İbn-Rüşdün (Averroes) xidmətləri xüsusilə fərqlənir. Qərb-Şərq elmi və fəlsəfəsi arasında varislik və körpünün olmasına ən bariz nümunə İbn Rüşdün yaradıcılığı olmuşdur. Mütəfəkkir filosofun nəhəng sistemi bu günə qədər əhəmiyyətini saxlamış, ən müxtəlif mənalarda Yüklə 396,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|