RəBİYYƏt aslanova qloballaşma və
Yüklə 396,29 Kb. Pdf görüntüsü
|
214 Q LO B A LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK qiymətləndirilmişdir. İbn-Rüşdün iki həqiqət təlimi əhəmiyyət və dəyərinə görə çox geniş mübahisə və tədqiqatlara təkan vermişdir. Mütəfəkkir belə hesab edirdi ki, “fəlsəfə islamın əsas qanunlarına zidd deyildir.”1 Müasir təbiətşünaslığın fəlsəfəsi baxımından filosofun əsrlərdən boylanan təliminin müddəalarının dəstəklənməsi İbn-Rüşdün dahiliyinə daha bir sübutdur. XIV-XV əsrlərdə İbn-Rüşdün təsiri ən yüksək zirvəyə çatmışdı. Onun əsərləri bu zaman Qərb universi tetlərində dərs kitabları kimi öyrənilirdi. Burada Aristotel əsərləri ilə İbn-Rüşdün əsərlərinin ayrı-ayrılıqda mü qayisəli tədrisi onu sübut edirdi ki, İbn-Rüşd Aristotelin sadəcə şərhçisi deyil, orijinal, yeni fəlsəfi sistemin banisidir. Aristotelin əsərlərini (İbn-Rüşd sayəsində) əldə etdikdən sonra, onun və davamçılarının ən iyrənc şəkildə təqib edilməsi, filosofun müstəqil fəlsəfi təlim yaratdığına daha bir sübutdur. Avropada islam mədəniyyətini təhlil etmək istəyənlər əvvəlcədən belə bir məhdud fikrə aydınlıq gətirmək istəyirdilər: yunan-ellin fəlsəfəsi nə dərəcədə islamlaşdmlmışdır və ya islam ideyaları nə qədər ellinləşdirilmişdir? Dini-fəlsəfi sistemlərdə “islam fəlsəfəsinin” yerini bilmək üçün onun düha”larının elmlər təsnifatında islamın nə kimi yer tutduğuna diqqət yetirmək vacibdir. Müsəlman alimləri elmlərin təsnifatına böyük diqqət verirdilər. Bütün təsnifat sistemlərində fəlsəfəyə xüsusi yer ayrılması xüsusi vurğulanmalıdır. Məntiqçi İbn Tumlus (1223) elmlərə “qədim elmlərə” və “bütün xalqlar və dinlər üçün vacib olan, yəni fəlsəfə”yə bölürdü. Elmlər təsnifmdə məntiq və kəlamın yerini təyin etmək mürəkkəblik yaradırdı. Çünki Kəlam həm metod, həm də predmetinə görə fəlsəfədən ayrılmaz idi. Fərabi 1 Великие мыслители Востока. M, 1999. c.600. Fəsil II. Q loballaşm a və m ədəniyyətlərin dialoqu 215 (950-ci ildə vəfat etmişdir) onu linqvistik elmlərə aid etdi. Dahi riyaziyyatçı, müasir kibernetikanın ən mühüm anlayışlarından olan “alqoritm” sözünün adından götürüldüyü əl-Xarəzmi (Avropaya Alqorismus adı ilə tanışdır) öz təsnifatında nəinki dünyanın bütün elmlərinin əsas sahələrini • əhatə edə bildi, ən vacibi ərəb-islam aləmindən təşəkkül tapan elmlərin dəqiq mənşəyini də nəzərə almaqla mükəmməl təsnifat tərtib etdi: 1) dini- qanuni elmlər, 2) xarici elmlər fəlsəfə (nəzəri və praktiki fəlsəfə). Əl-Qəzali dini və xarici elmləri yox, “dini” və “qeyri-dini” elmlər bölgüsünü təsdiq etdi. İbn Xaldun “ənənəvi” və “fəlsəfi elmlər” kimi bölgünü üstün tutdu. İbn Sina “ərəb və qeyri-ərəb”, “yerli və xarici” mənşəli elmləri fərqləndirməyərək bütün elmləri 1) nəzəri fəlsəfə-hikmət və 2) praktiki fəlsəfəyə böldü: 1-ci həqiqəti, 2-ci xeyirxahlığı öyrənməli idi. Bu misalları gətinnəkdə məqsədimiz fəlsəfənin islamda xüsusi statusunu diqqətə çəkməkdir. Bütün alimlərin fəlsəfəyə ayırdığı yer onu göstərir ki, bu elm _ həm ən vacib, həm də inkişafı və dəyilməsi arzu olunan xarici biliklər sistemidir. “İslam fəlsəfəsi özünəqədərki sistemlərə xas olan tərəddüdlü və natamam cəhətləri bitkin və kamil sistemlərə çevirmək qərannda idi”.1 Fəlsəfə bütün idrakın oxu hesab olunurdu, insan və varlığın mahiyyəti fəlsəfədə aşkar olunurdu. Müsəlman dini fəlsəfəsi Avqustin və Anselm kimi, F.Akvinalı kimi biliyi inamla əvəz etməkdə ehtiyac görmürdü. Qurani Kərimdə deyilir: “Allahdan yalnız onu dərk edənlər qorxarlar”, yaxud “Allah hikməti yalnız sevdiyi bəndələrinə verir”. Əl-Qəzali Qurana isnad edərək yazırdı: Allah İbrahimə dedi: “Mən bilən (dərk edənəm), bilməyə səy göstərən hər kəs mənə əzizdir”. Müsəlman fəlsəfəsinin ən xarakterik cəhəti vəhylə ağlı, biliklə inamı qarşı-qarşıya qoymamaq prinsipində idi. 1 Г.Э.фон Грюнебаум. Основные черты арабо-мусульманской культуры.- M , 1981.С.124. 216 Q LO B A LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İFL İK Fəlsəfə daha çox intellektual mahiyyətli olub, praktiki- mədəni ifadəsi baxımından məhdud idi. İslam fəlsəfəsinin sırf Aristotel məntiqli təlimlərə və ya rasional elementlərə üstünlük verməklə deyil, anlamın bütün yol və üsullarını vacib sayması, onların vəhdətini nəzərdə tutması Qərb fəlsəfəsinə hələlik məlum deyildi. Əl-Qəzali özü də fəlsəfə dedikdə yalnız rasional biliklə əldə olunan həqiqəti nəzərdə tutan təlim təsəvvür edildiyindən bu fəlsəfəni təkzib etmişdi. Həqiqətin həm inam, həm də ağıl yollarının mövcudluğunun sübut edən İbn Rüşd də “təkzibi təkzib” yazmışdı. Bütün bunlar göstərirdi ki, islam fəlsəfəsi “fəlsəfə” anlamına yeni, həqiqi, mahiyyətə uyğun məzmun vermək əzmində idi. İbn Heysəlin yazdığı kimi vəhy və dini qanunun da, fəlsəfənin də məqsədi insan qəlbinin kamilləşməsi, bunun üçün mənəvi-əxlaqi dəyərlərə dayaqlanan həm ailənin, həm də siyasəti əhatə edən sosial nizamın təşkili yolu ilə getməkdir. O, həmçinin uzaqgörənliklə söyləmişdi ki, tarix, dil və s. elmlər məkandan məkana dəyişəcək, fəlsəfə bütün dövrlər, bütün millətlər üçün bir və ümumi olacaqdır. Həqiqətin rasional və mistik yollan fəlsəfi zəka tarixində islam dini fəlsəfəsində vəhdətə gətirildi. Bu istiqamətdə sufizm özəl yer tutur. Böyük İbn-Sina sufiləri məhz “həqiqət qardaşları”, həqiqət arayan həmkar və yoldaşlan” adlandırmışdı. Sufizm və fəlsəfənin (rasional yunan fəlsəfəsi mənasında) münasibətini Böyük Şeyx İbn Ərəbi özü çox gözəl ifadə etmişdir. Bir-birinin müasiri olmaq xoşbəxtliyi nəsib olan İbn Rüşdlə İbn Ərəbi öz ilk görüşünü belə təsvir edir: “Atamın dostu İbn Rüşd məni görmək istəmişdi. Mən otağa daxil olanda filosof ayağa qalxdı, məni qucaqlayıb, “Hə!” dedi. Mən onu başa düşdüm və cavab verdim. “Yox!”. İbn Rüşdün siması dəyişdi. Sonra soruşdu: İlahi vəhy və mistik nurlanma nəticəsində gəldiyin qərar necədir? O, düşüncə ilə üst- üstə düşürmü? Mən cavab verdim: “Hə!” və “Yox!”. Fosil II. Q loballaşm a və m ədəniyyətlərin dialoqu 217 “Hə” və “Yox” sufizmlə fəlsəfə arasında eyni və fərqli cəhətləri göstərirdi. Aristotelizmin rasional yanaşması ilə, intuitiv, daxili səylərin nəticəsi olan yaşantı və mistik təcrübə sufizmdə əl-ələ yeriyirdi. İbn- Rüşd deyirdi ki, əgər bu fəlsəfədə “bizə qədər yaşayanların kitablarında həqiqətə gətirən məqamlar varsa, onların hamısını öyrənəcəyik; əgər olmasa, biz onları şərh edəcəyik”. Dini-fəlsəfi sistemlərdə sufizm təliminin yeri və rolu bütün dünya miqyasında ona marağın hədsiz artması ilə müqayisədə dəyərincə qiymətləndirilməmişdir. Sufizm tarixən islamla bağlıdır. Bu təsadüfi deyildi. Məhəmməd timsalında Vahid Allah ziyası Şərqin geniş məkanını nurlandırdı, Şərqlə Qərb arasında körpü olmaq missiyası islama nəsib oldu. Allaha qovuşmaq Yolu və bu Yolun adamlan sufilər idilər”. “Vəhdəti-vücud” və “kamil insan” konsepsiyaları mükəmməlliyi baxımından bu gün ən müxtəlif elm sahələri tərəfindən səylə öyrənilir. Sufizmdə islamın intelektual aspektinin önə çəkilməsi əl-Qəzali yaradıcılığında ən parlaq nümunə kimi ortaya çıxması dünya filosoflarının diqqətini həmişə cəlb edən mövzulardandır. Hətta ortodoksal islam nümayəndələri də əl-Qəzalinin “dini, məntiqi və psixoloji amillərin mahiyyətcə bağlı olması” fikrinin düzgünlüyünə inandılar. Əl-Qəzali mistisizm və teologiyanı onların daxili məzmunu hüdudundan çıxmadan bir sistemə yerləşdirə bildi. “Sufizm bütün dinlərin daxili təlimidir” deyərək, Qəzali Bibliyadan çoxlu sitatlar gətirirdi. Bu fikrinə görə, onun xristianlığın təsirinə düşməsini də söyləyənlər olmuşdu. Daimi, əbədi həqiqət axtarışı sufizmin fəlsəfi rasionalizmin potensial müttəfiqi ola bilməsinə heç bir maneçilik törətmirdi. “Filosofa dinsiz deyə bilərlər, lakin bu o demək deyil ki, filosofun dediyi hər söz yalandır” yazan İbn Ərəbi elm və idrakı ruhun kamilliyinə aparan Yüklə 396,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|