RəBİYYƏt aslanova qloballaşma və
Yüklə 396,29 Kb. Pdf görüntüsü
|
198 Q LO B A LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK İslam mədəniyyəti həqiqi orijinallığı ilə dünya mədəniyyətinin nadir hadisəsidir. Burada islami dəyərlər, Qurani Kərimin dili, bir olana inam universalizmi və Şərqin ən qədim mədəni irsi sintezdə birləşərək, min illərdir ki, bu mədəniyyətin cazibəsinə düşənlərin sayının yüksələn xətlə getməsini şərtləndirir. İslam mədəniyyəti müxtəliflikdə (milli formalar), vəhdət - vahid islam mədəniyyəti yarada bilmişlər. İslam mədəniyyəti ailəsinin üzvləri müxtəliflikdə (milli formalar), vəhdət- vahid islam mədəniyyəti yarada bilmişlər. İslam mədəniyyəti şedevrləri milli hiss və məramların, bəşəri ifaya və dəyərlərə qovuşmasını təmin etmişdir və etməkdədir, əqli mükəmməllik və əxlaqi kamillik və vəhdət ideyası bu mədəniyyətin mahiyyət cəhətlərindən birini təşkil edir. “Tarixi tale, milli ənənə və ictimai həyatın müxtəlifliyinə baxmayaraq, çox əsrlik qarşılıqlı təsir prosesində islam mədəniyyəti orbitinə daxil olan xalqların sintezi bir sıra müsəlman xalqlarını birləşdirən ümumi, vahid mədəniyyət formalaşdırmışdır. Bu da həmin xalqların dünyagörüşünü, ənənələrini, həyat tərzini, mənəvi norma və ideallarını, psixologiyasını, ictimai təsisatlarını, davranış modellərini müəyyən etmişdir.”1 Milli mədəniyyətdə dini və dünyəvi, bəşəri tərəflər birləşir. Dini dəyərlər olmadan milli mədəniyyət təsəv vürə gəlməzdir, öz növbəsində bəşəri mədəniyyətin də dolğunluğu, qüdrət və əzəməti millilikdən qaynaqlan- masmdadır. İslama dair avropalıların təsəvvürlərindən söhbət düşəndə yəqin ki, ilk növbədə xaç, səlib yürüşləri yada düşür və belə bir sual yaranır: səlib yürüşlərinin mənəvi- dini təminatçıları olan insanlar islamın mahiyyətinə nüfuz etmədən, bu günümüzə qədər islam haqqında təhrif olunmuş, “xəstə” təsəvvürlərin təsiri altına necə ' И.М.Фильштинский, Б.Л.Шидфар. Очерки арабо-мусулманской культуры. М, 1971, с.9. Fəsil II. Q loballaşm a va m əd ən iy y ətlərin dialoqu 199 düşmüşlər? Bu müvəqqəti bir hadisədir, yoxsa dəyişməz məkr və qərəz siyasətidir? Sualların cavabı Şeyxülislam A.Paşazadənin əsərində öz əksini tapmışdır: “İslam mədəniyyətinin Avropa mədəniyyətinə göstərdiyi təsirə baxmayaraq, Avropa ictimai rəyində uzun müddət islama qarşı qərəzli mövqe tutulmuşdur. Həmin mədəniyyətin əlçatmazlığı, ərəb mənbələri ilə tanışlığın çətinliyi və zəifliyi, tarix elmində hamılıqla məqbul sayılan tədqiqat üsullarının naqisliyi, tarixçilərin əsas diqqəti xristian Avropasına vermələri və qədim dünya tarixində onun yerini şişirtmələri də bu cür təsəvvürlərin yaranmasında az rol oynamamışdır. “Gerçək tarixi hadisələrin obyektiv əks etdirilməsi vicdanlı tədqiqat, qərəzsiz nəticələr çıxarmaq istəyindən, bacarığından asılı idi”.1 Təhrif edilmiş islam obrazı avropalı şüurunda ona görə kök salmışdır ki, müsəlman dininin həqiqi mahiyyəti onlara naməlum qalmışdır. İslam haqqında orta əsr təsəvvürlərini araşdıranlar üç elementi - mifoloji, teoloji və rasional elementləri xüsusi vurğulamışlar. İslama dair orta əsr ədəbiyyatı ən müxtəlif peşə müəl lifləri tərəfindən, ən müxtəlif məramlarla yazılmışdır. Bu rada dini, siyasi-ideoloji motivlər üstünlük təşkil edir. “Bunların ideya dayağı isə çox hallarda “xristian ruha niliyi idi”.2 Xristian ruhaniliyi islamı təriqət və bidət kimi təqdim edirdi. İslam haqqında Qərbi Avropa təsəvvürləri XII-XIV əsrlərdə formalaşmışdır. İslamın Avropada ilkin təd qiqatçılarından biri İohann Damaski (750-ci ildə vəfat etmişdir) olmuşdur. Onun tədqiqatı sırf teoloji xarakter daşıyır. İ.Damaski islamı xristianlığın təriqəti hesab edirdi. 1 Şeyxülislam A.Paşazada. Qafqazda islam. Bakı, 1991. s.28-29. 2 А.В.Журавский. Христианство и ислам. M, 1990, с.27. 2 0 0 Q LO BA LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK Avropada müsəlman dininə və mədəniyyətinə müsbət qiymət verən alimlər, onu obyektiv şərh edən şəxsiyyətlər də olmuşdur. Həm də bu insanlar dünyanın ən dahi şərqşünas alimləri, böyük mütəfəkkirləri sırasındadırlar. O cümlədən L.Masinyon, H.Lammens, L.Kastani, A.Çampolor, C.Riesler, E.Renan, M.Uott, E.Levi- Provansal, Q.G.fon Qrünebaum, N.Daniel və başqaları həqiqi elmlə məşğul idilər. Səlib yürüşləri Şərq və Qərb arasında uçurum yaratdısa, digər tərəfdən Avropa alimləri arasında islam dininə marağı artırdı. Bu yürüşlərə qədər də islama dair bəzi təsəvvürlər mövcud idi və bunlar çox dağınıq və yanlış idi. İslama dair orta əsrlərin avropalı təsəvvüründə, “islamın “zorakılıq və qılınc dini” olmasına dair baxışlar “xüsusi” yer tutu:-. Hələ Foma Akvinski bu mövqedə duranlardan biri idi. Lakin, məlumdur ki, “Ərəbistandan kənarda qılınc çox nadir tətbiq olunur, “islam, yoxsa qılınc?” seçimi heç bir millət qarşısında durmurdu. Bütün əsərlərdə bol-bol təsvir olunan, müsəlmanların hərbi aktivliyi yalnız siyasi müstəvidə gedirdi, islama iman gətirmək isə könüllü surətdə - moizə, yaxud ictimai qınaq üsulu ilə aparılırdı”.1 İslamla müqayisədə xristianlıq könüllü inandırma yolu ilə cəlb edən bir təlim hesab olunurdu. “Çox təəccüblüdür ki, səlib yürüşlərində iştirak edən adamlar öz dinlərinin sülh, islam dininin isə zorakılıq dini olduğu fikrini necə qəbul edirdilər?”.2 Xristianlıq naminə mübarizə ideyası hələ imperator Konstantinə gedib çıxırdı. Hətta güman etmək olar ki, hələ Əhdi-Ətiq də belə məzmunlu ideyalar var idi. Bütün bu ideyaların 1 У.Монтгомери-Уотт. Влияние ислама на средневековую Европу. М, 1976. с.ЮО. 2 Yenə orada, s.101. Fəsil II. Q loballaşm a və m ədən iy y ətlərin dialoqu 201 zaman keçdikcə vahid Xaç yürüşləri timsalında birləşməsi XI əsrin II yarısından, papa Levin reformatorluq siyasəti ilə əlaqəli idi. Papalıq, xristian cəbhəsindəki çəkişmələrin üçüncü tərəfə, “özgələrə” yönəlməsində maraqlı idi. Orta əsrlər Avropası üçün ən müxtəlif, xüsusilə də siyasi və ideoloji müstəvilərdə gedən müharibələri xristian-müsəlman düşmənçiliyi kimi qələmə vennək səciyyəvi hal idi. Bunun nəticəsində, həqiqi xristian dininə qəsd edən şeytan əməllərinin daşıyıcısı kimi müsəlman obrazı hələ T.Tassonun traktatında əksini tapmışdır. “ 1453-cü ildə türklərin fəthi nəticəsində Konstanti nopol süqut etdikdən 3 il və Afina ələ keçirildikdən sonra Avropada yeni antimüsəlman dalğası qabardı. Bu vaxtdan etibarən müsəlman obrazı-türk obrazının eyni kimi başa düşülməyə, islam dininə (Avropa mədəniyyətinin beşiyini Afinanı) işğal edən din kimi nifrət bəslənilməyə başladı. Bu yanlış stereotipin yayılması kitab çapının kəşfi ilə bir vaxta düşdü və 1454-cü ildə Qutenberqin çap dəzgahın- dan Bizansın “Osmanlı imperiyası ilə mübarizəsinə həsr olunmuş kitabçanın nəşri ilə XVI əsrdə görünməmiş səviyyəyə çatası antitürk ədəbiyyatı axınının başlanğıcını qoydu”.1 Belə mövzulu əsərlərə “nümunə” kimi Lüterin “Türklərlə müharibə” əsəri göstərilə bilər; burada Quran zorakılıq kitabı, türk hərbçiləri isə qatil və cani kimi təsvir olunur. Sözü gedən dövrdən etibarən kitab çapının kəşfi avropalıların təsəvvürlərini ideoloji manipulyasiya obyektinə çevirmək, Avropa dövlətlərinin Yaxın Şərq siyasətini sərf edən istiqamətə yönəltmək vasitəsinə çevrildi. Müsəlmanlara və başqalarına qarşı törədilən əməlləri 1 А.Сагадеев. Наследие ислама: История и современность. // Пре дисловие к книге. У.Монтгомери-Уотт. Влияние ислама на сред невековую Европу. М, 1976. с.5. Yüklə 396,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|