RəBİYYƏt aslanova qloballaşma və
Yüklə 396,29 Kb. Pdf görüntüsü
|
190 QLO BA LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK yətinin təkamülü çox çətin mərhələlərdən keçmişdir, onun dinamikliyi və varisliyində islamı qəbul edən bütün xalqların müştərək mədəniyyəti iştirak etmiş və etməkdədir. 5. İslam mədəniyyəti ailəsinə mənsub olan xalqlar həm bu sistem çərçivəsində öz milli mədəniyyətlərini inkişaf etdirmiş, həm də milli-dini-dünyəvi müstəvidə onu zənginləşdirmişlər. 6. İslam mədəniyyətinin dünya və Avropa mədə niyyətinə təsiri bütün istiqamət və səviyyələri (siyasət, iqtisadiyyat, ticarət, elm, fəlsəfə, ədəbiyyat, incəsənət, arxitektura və s.) əhatə etmişdir: fəlsəfə sahəsində məntiq, dialektikanın yeni səviyyədə inkişafı, “latın averroizmi” adlı böyük cərəyanı, İbn Sinanm fəlsəfəsinin avqustinçilərə təsiri, sufizm və panteizmin təsiri; elm sahəsində astronomiya, təbabət və riyaziyyatın bütün antik elmi irsin tərcümə edilərək dünyaya çatdırılmasında; ədəbiyyat sahəsində provansal lirikada, trubadurlarm poeziyasında; dünyəvi zövq və etika, məişət mədəniyyəti sahəsində; beynəlxalq humanitar hüquq sahəsində və s. danılmaz təzahürləri ilə mövcuddur. 7. İslam mədəniyyətinin ümumbəşəri mədəniyyətə təsirini qiymətləndirməyə gəldikdə deyə bilərik ki, qərb elmi öz mövqeyində konfessional istisnaçılıq və əxlaqi- dini patemalizmdən, obyektiv ciddi elmi şərhlərə doğru uzun və çətin bir tarixi yol keçmişdir, “romantik-ekzotik”, “kolonial-işğalçı” qiymətləndirmələrdən elmi yanaşmaya irəliləyiş əldə edilmişdir. 8. Azərbaycanın mədəniyyət tarixinin dindən ayrı təsəvvür edilməsi qeyri-real və qeyri-elmi fikir kimi qəbul edilə bilər. İslamaqədərki qədim Azərbaycan mədə niyyətindən tutmuş müasir müstəqil reallığımıza qədər islamın mədəni mentalitetimizi formalaşdıran əsas amil olması göz qabağındadır. 9. Qloballaşma, dünya mədəniyyətinə inteqrasiya, dinlər və mədəniyyətlərarası dialoq prosesinə cəmiyyəti mizin sosial-mədəni reaksiyası, mənəvi-əxlaqi dəyərləri mizin dirçəldilməsi kimi qanunauyğun bir meyli doğur muşdur. İslamın yalnız zahiri görünən və qəbul edilən atributları ilə paralel olaraq, onun həqiqi mədəni-mənəvi normalar sistemi kimi mahiyyətinin dərk edilməsi, dinimizin əsrlərin və ölkələrin sərhədlərini hansı dəyərlərin əzəməti ilə aşa bilməyə qadir olması haqda aydın təsəvvürlər yaradılmasını aktual məsələyə çevirir. 10. Ümumbəşəri, qlobal dəyərlərin və prinsiplərin reallaşdırılmasında “islam faktorunun” Qərbdə formalaş mış yanlış stereotip kimi deyil, dialoq, tolerantlıq, əmək daşlıq, kompromis kimi təməl müddəaları mənasında başa düşülməsi qlobal ünsiyyətin potensial mexanizmi kimi qiymətləndirilməsinin vaxtı çatmışdır. 11.7.İslam dini və mədəniyyətinin tarixi dinamizmi "Məhəmməd peyğəmbər öz vahid ALLAH təli mini, islam dinini ürəklərə ünvanlamağa başla yanda minlərlə bütlər həm Kəbənin içində, həm də ətrafında durmuşdu. Ancaq o tələsmədi. 23 il ürəklərə və ağıllara müraciət etdi. Heç bilirsiniz, o bütlər nə vaxt aradan çıxdı? Yalnız onun müqəddəs rəsulluğunıtn 21-ci ili! Əgər o bütlərə belə dözüm lü yanaşmışdısa, onda heç kəs islam dininin dö zümlülük nümunəsi olduğuna şübhə edə bilməz. O, bütlərə belə dözümlü yanaşmışdısa, onda bütün müsəlmanlar da, bütün insanlar da başqa, "yad" hesab etdikləri şeylərə onun nümunəsində yanaş malıdırlar ". (Misir alimi, filosof M.Əl-Qəzali) İslam dini və mədəniyyəti tarixin sınaqlarından çıx mış, bəşəriyyətə mənəvi rəhbər ola bilmək potensialını dəfələrlə sübuta yetirmiş XXI əsrə dünyanın hər yerində yayılaraq, lokal-ərazi hüdudlarını dəf edən təlim kimi daxil olmuşdur. Fasil II. Q loballaşm a və m ədən iy y ətlərin dialoqu_____________191 192 Q LO BA LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK Qərb üçün təhlükə kimi qələmə verilən “islam intibahının”, islamın təsir gücünün nədən ibarət olmasını aydınlaşdırmağa bu gün çox səy göstərirlər. Bu səy və cəhdlərin cavabı islamın yarandığı dövrün sosial, mədəni, mənəvi, siyasi-iqlisadi və s. ovqatının dərk edilməsindən xeyli dərəcədə asılıdır. Dünyanın bütün dinləri kimi islam da öz xalqının mədəniyyətinin formalaşmasında əvəzsiz rol oynamışdır. Bu müqəddəs kitabın mətnində istər dindarlar, istərsə də bütün təbəqələrdən olan insanlar üçün ümumbəşəri əxlaq və mədəniyyətin əbədi dəyərləri həkk olunmuşdur. Bu dəyərlər hər bir mədəniyyətin özəyi, təməlidir. İslam aləmi və İslam mədəniyyəti VII-XII əsrlərdə bərqərar olmuş, islam dininə dayaqlanan mənəvi-mədəni, sosial, siyasi, hüquqi və s. dəyərlər sistemidir. Avrasiya və Amerikanın, Şimali və Cənubi Amerikanın bütöv xalqlarını və ayrı-ayrı müsəlman icmalarını bir mənəvi məkanda birləşdirən fenomendir. Bu gün “İslam aləmi” dünyanın 120 ölkəsində yaşa yan 860 milyon müsəlmanı əhatə edir. İslam təşki latlarının statistik göstəricilərinə görə isə müsəlmanların sayı “ 1 milyard 350 milyon nəfərə çatmışdır. Avrasiyanın 28 ölkəsində İslam rəsmi dövlət dinidir”.1 İslam dininin təşəkkülü ərəfəsində Ərəbistan yarımadasının cənub hissəsində inkişafda olan şəhər dövlətlər mövcud idi. Bu məkanın coğrafı-iqtisadi mövqeyinə müvafiq olaraq, burada məskunlaşan insanların mənəvi aləmi də çoxçalarlı və ziddiyyətli idi. Ərəblər arasında ictimai və ideoloji dəyişikliklər müşahidə olunurdu. I-VII əsrlərdə Ərəb qəbilələrinin mənəvi təkamül meyli politcizmdən monoteizmə doğru istiqamətlənmişdi. Bu təkamül bütün faktorların çulğaşması və tarixi inkişafın müvafiq mərhələsinin tələbləri baxımından təbii bir proses idi. Belə bir ab- havada “Ərəb yarımadasında VI-VII əsrlərdə 1 Ислам. Энциклопедический словарь. M, 1991. Fəsil П. Q loballaşm a və m ədəniyyətlərin dialoqu 193 özünəməxsus dini inqilab başladı”. “İstənilən din, mədəniyyət və sivilizasiyanın təşəkkül qanunauyğunluqlarını hansısa “bir” konkret səbəbdən izah etməyin mümkünlüyü haqqında təsəvvürlər, müasir elmi tədqiqat metodları və hadisələrin təhlilinə yanaşma baxımından çox məhdud və təhrif olunmuş fikirdir”. İslamın yarandığı dövrün ümumi vəziyyətini əks etdirən əsas xüsusiyyətlərdən biri “insanların öz əcdadları ilə mənəvi bağlılıq hisslərini itirdiyi, mənəvi varislik tellərinin üzülmək üzrə, hətta məhv olmaq təhlükəsində mövcudluğu idi". “Tarix islama işləyirdi. Həqiqət sözün hərfi mənasında zəfər çalırdı... İslamın üz-üzə gəldiyi “qədim sivilizasiya dağınıq, fraqmentar vəziyyətdə mövcud idi.”1 Əlbəttə islamın yaranması və qüdrəti yalnız bu faktlara müncər edilə bilməz. Buna ikinci paraqrafda aydınlıq gətiriləcəkdir. Məhəmməd Peyğəmbər islama qədərki məkanda mövcud olan bir sıra funksiyaları: qəbilə başçısı - seyid, yürüş başçısı - koid, dəstə rəhbəri - rəis, qəbilədaxili məsələləri həll edən - hakim, dini ayinləri icra edən - kahin vəzifələrini cəmləşdirməyə müvəffəq oldu. Teokratik idealın yaranmasına zəmin yarandı. 640-cı ilin Ramazan ayından bəşəriyyətə hələ məlum olmayan yeni mənəvi-düşüncə tərzinin yaranış tarixi başlayır. İslam yayıldığı məkanda etiqad çərçivəsində ən müxtəlif ənənə, mərasim, ideoloji və fəlsəfi baxışların yanaşı yaşamasına imkan verirdi. Bu müxtəliflik də qarşılıqlı zənginləşmə və bəhrələnməyə xidmət edirdi. Əlbəttə ki, proses ziddiyyətlərdən məhrum, ideal səviyyədə getmirdi. İslamın görünməmiş sürətli tarixi təkamülü “bəşəri potensialın misilsiz yüksəlişi” (Q.Şpenqler) kimi nadir hadisə olaraq qalır. Bu İslam mədəniyyətinin də tərəqqisinə güclü təkan verirdi. VI-XIII əsrlərdə Yaxın və 1 Г.Э.фон Грюнебаум. Основные черты арабо-мусульманской культуры .-М , 1981, с.ЗО. Yüklə 396,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|