RəBİYYƏt aslanova qloballaşma və
Yüklə 396,29 Kb. Pdf görüntüsü
|
2 3 4 Q LO B A LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK müqayisədə çox yüksək olduğu məlumdur. Digər tərəfdən, hazırda elmi tədqiqatlarda elm və din, mədəniyyət və din, incəsənət və din, dini musiqi və s. kimi mövzular ən çox təhlil olunan mövzulardır. Milli mədəniyyətdə diqqət mərkəzində olan nəzəri və praktiki vəzifədir. Professor R.Əliyevin qeyd etdiyi kimi, son 150- 200 il ərzində Azərbaycanın mədəni inkişafı islam dünyasının mədəni təsirlərindən daha çox Rusiya və Avropanın təsiri altında təşəkkül tapmışdır. Bu da şübhəsiz ki, Avropa təfəkkürünü, Qərb həyat tərzini labüd etmişdir.1 Müqayisəli tipologiya metodu ilə şərq və qərb fəl səfəsi anlayışlarının təhlili də elmdə özünə yer almış ən- ənələrdəndir. Şərq və Qərb fəlsəfəsi tiplərini fərqləndi rərkən coğrafi, xronoloji, tarixi, yoxsa mədəni meyarlar dan istifadə olunmalıdır. Yaxud bəlkə tədqiqatçı N.S.Nars- kinin qeyd etdiyi kimi, “şərq” və “qərb” anlayışları qeyri- müəyyəndir və heç bir sərhədə malik deyildir. Xronoloji parametrdən yanaşılarsa, Avropada inkişaf edən kapitalizm quruluşunun formalaşması, elmi-texniki inqilab həyatın bütün sahələrinə bu məkanda irəliləyiş impulsu vermiş, XVI-XVII əsrlərdən başlayaraq, Avropa, sonra da Amerikada fəlsəfənin digər fəlsəfələrə qarşı qoyulması üçün (ərəbdilli, çin, hind və s.) əsaslar formalaşmışdır. Fəlsəfə ictimai şüura, təfəkkür tərzinə, dövrün mədəniyyətinə böyük təsir göstərir. Fəlsəfi bilik dünyanın ümumi mənzərəsini formalaşdırmaq, burada insanın yeri və rolunu müəyyənləşdirmək üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Şərq və Qərb fəlsəfi məktəblərinin dünyagörüş para metrlərinin müqayisəsi üzərində düşünərkən tədqiqat çıların fikrincə, əvvəlcə fəlsəfənin missiya və vəzifəsinə aydınlıq gətirilməli, bundan sonra fəlsəfi idrak meyarı müəyyən edilməli və onun ətrafında “şərq-qərb” tipoloji 1 R .Ə liy e v . İs la m v ə A z ə r b a y c a n m ə d ə n i y y ə t i, s .1 0 1 . Fəsil II. Q loballaşm a və m ədəniyyətlərin dialoqu 235 müqayisələri aparılmalıdır. Məsələn, S.Rubinşteyn belə hesab edir ki, “varlığa, kainata insanın düzgün münasibəti - həqiqi insanın formalaşması bu meyardan asılıdır”.1 Buradan belə bir qənaətə gəlmək olar ki, “düzgün” sistem insanın dünyaya və deməli, həm də özünə və başqalarına düzgün münasibətini mümkün edən fəlsəfi sistemdir. Bu cəhətdən də məntiqi olaraq belə sual yaranır: dünyada belə fəlsəfə vardırmı və bu şərq, yoxsa qərb fəlsəfi sistemidir? İnsan-dünya münasibətlərini hər bir fəlsəfi sistem özünəməxsus şəkildə izah etməyi üstün tutur. Bu baxımdan dünya fəlsəfəsi ən müxtəlif sistemlərin cəmi kimi təsəvvürə gəlir. Lakin bütün bu çoxçalarlıqda dini fəlsəfi və fəlsəfi təlimləri qərb və şərq kimi iki böyük tipə ayırd etmək qəbul edilmişdir. Tarixən fəlsəfənin formalaşması, K.Y-aspersə görə, həm Şərqdə (Çin, Hindistan), həm də Qərbdə (qədim Yunanıstan) eyni zamana təsadüf etmişdir. Müxtəlif yönlü sistemlərin dialoqu problemindən danışarkən, müasir fransız filosofu E.Vilson yazır: “əgər: iki fəlsəfi doktrina dünyanı müxtəlif, fərqli şəkildə başa düşürsə, onlar arasında ümumi heç nə yoxdur.”2 Lakin fıkrimizcə, məhz bu “müxtəlif’, “fərqli” anlamın nəyə əsaslandığı, fəlsəfi sistemlərin müqayisəsi üçün fundamental faktor kimi çıxış edir. Şərq-Qərb dünyaduyum tiplərində bu fərqli cəhətlərə (əvvəlki fəsil və paraqraflarda) aydınlıq gətirilmişdir. Fəlsəfi sistemlərə xas olan fərqli cəhətləri yada salmaq istəsək, ontoloji, qneseoloji və aksioloji müstəvilərdə yanaşma tərzlərini göz önündə canlandıra bilərik. Məlum olduğu kimi, Şərq fəlsəfəsinə görə, ontoloji duallıq, görülən, hisslərlə dərk edilən və görünməyən ağılla, idrakla dərk edilən varlıq səviyyələri mövcuddur. 1 C.Рубинштейн. Человек и мир. M, 1979. с.7. 2 Э.Вильсон. Философия и теология. М, 1995, с. 163. 236 Q LO B A LLA ŞM A VƏ M Ə D Ə N İ M Ü X T Ə L İF L İK Qərb fəlsəfəsi isə yeganə (görünən) varlıq prinsipindən çıxış edir. Başqa sözlə, söhbət bir səviyyəli və iki səviyyəli varlıq və dünyaya dair təsəvvürlərdən gedir. Şərq fəlsəfəsində “hissə” kimi qəbul edilən Qərbdə “bütöv” kimi çıxış edir. Mahiyyətinə görə bir olan dünyanın müxtəlif fəlsəfi mənzərəsi, mahiyyətcə eyni olan (şərqdə də, qərbdə də) insanın müxtəlif dünya anlamı nəticəsində “Hər iki fəlsəfə dünyanın bir tərəfini özü üçün itirmiş olur”.1 Lakin şərq fəlsəfəsi üçün məhz bir tərəfli deyil, bütövlükdə vəhdətdə olan dünya duyumunun səciyyəvi olması, inam-bilik, elm-din, hissi-rasional, mənəvi-maddi və s. səpkilərin ortaq təhlili prinsipindən çıxış edilməsi qərb alimlərinin özlərinin gəldiyi qənaətdir. Hər halda Şərq və Qərb fəlsəfi sistemlərinin vahid dünyanın qlobal fəlsəfəsi mənzərəsində sintezi, onların dialoqu vasitəsi ilə mümkün ola bilər. Qərb-Şərq fəlsəfi dünyagörüşündə mövcud olan alter nativ baxışlarındakı ümumi cəhətlər dialoq və ünsiyyətin real yollarını təmin edə bilər. Fəlsəfə sahəsində beynəlxalq səviyyədə təsis olunmuş qurumlarda şərqli alimlər həmkarları ilə birgə çalışır. Əsas məsələ - dialoq və inteqrasiya problemlərinin din, mədəniyyət və fəlsəfənin birgə səyləri ilə həlli sahəsində həm Şərqdə, həm də Qərbdə ən xoş məramlı səy və cəhdlər mövcuddur. YUNESKO tərəfindən təyin edilmiş Ümumdünya fəlsəfə gününü belə məramlar sırasına aid etmək olar. 11.9. Azərbaycan: “mədəniyyətlərarası dialoqda dinin yeri və rolu ” Əvvəllərdə qeyd etdiyimiz kimi, XX əsrin son onil liklərində ictimai şüura “islam təhlükəsi’ nə dair təsəv vürlərin, dünya birliyi üçün real narahatlıq doğuracaq amil 1 К.Юнг. Сознание и бессознательность. СПб, М, 1997, с.522. kimi təqdim edən tədqiqatların sayı çoxalmışdır. Holə XX əsrin 80-ci illərindən Z.Bjezinski qərblə şərq arasında münaqişə xəttinin müsəlman və xristianlar arasından keçəcəyinə dair baxışlarını nəzəri əsaslandırmağa çalışırdı. “Mədəniyyətlərin müharibəsi” konsepsiyası ilə S.Xantinqton bu fikirləri inkişaf etdirmişdir. Politoloq D.Payps isə öz əsərinin birinə belə sərlövhə vermişdir: “Müsəlmanlar gəlir! Müsəlmanlar gəlir!” “ 11 sentyabr hadisələrindən sonra islam dininə maraq görünməmiş şəkil aldı. Quranı mağazalarda sadəcə tapıb almaq müşkül məsələ oldu”. Bu hadisələrə qədər Qərbdə dinlərin tarixi barədə heç nə bilmək istəmirdilər. Məhəmməd peyğəmbər və islam dini haqqında da həmçinin... Bu gün ABŞ-da, Karolina ştatında universitet birinci kurs tələbələri üçün ədəbiyyat siyahısına dinşünas alim M.Sellin: “Quranı öyrənərkən: səmavi dinlər” kitabını daxil etmişdir. Lakin söz və din azadlığını bəyan edən ölkədə hamı bu universitetin üstünə “hücum çəkib”. Sadə insanların və adamların dinlərlə tanışlıq və ünsiyyətinə imkan yaratmaqdansa, bütün KİV-lər bu^ insanları cəzalandırmağa çağırışlar səslənir”.1 Dinlərin insanları birləşdirən deyil, yalnız ayıran faktorlar kimi təhlil edilməsi uzun tarixə malikdir. Kitabda geniş bəhs etdiyimiz “sivilizasiyaların toqquşması” ideyasının yalnız S.Xantinqtona məxsus olduğunu düşünmək düzgün olmazdı. Yeri gəlmişkən əlavə edək ki, “sivilizasiyaların toqquşması” haqqında ilk dəfə hələ XX əsrin 30-cu illərindən ingilis tarixçisi Arnold Toynbi söyləmişdir. A.Toynbinin elmi irsi bütün nəhəngliyi ilə hələ tam tədqiq olunmamışdır. “Sivilizasiyalar tarixin məhkəməsi önündə” adlı əsərinin bir bölümünü A.Toynbi “sivi lizasiyaların toqquşması” adlandırmışdır. A.Toynbinin “köhnə” hesab edilərək, S.Xantinqtonun dediklərini gecə- gündüz təbliğ etməyin səbəbləri vardır. Artıq on illərdir Fəsil II. Q loballaşm a уз m ədəniyyətlərin dialoqu____________ 237 1 Б.Ключников. Исламизм, США и Европа. М, 2003, 316с. - с.307. Yüklə 396,29 Kb. Dostları ilə paylaş:
|