Redaktor: Korrektor: Cildin

2-

 

CI DƏRS 

FƏRDİ VƏ ÜMUMİ 

MƏFHUM 

1.

 

Predmetlərin həcminə görə məfhumların növləri 

Məfhumlar  bir  neçə  cəhətdən  növlərə  bölünürlər.  Bu 

cəhətlərdən  biri  də  həcmə  görə  bölünmədir.  Həcmə  görə 

məfhumun iki növü vardır. 

1.

 

Fərdi 

2.

 

Ümumi 

Fərdi  məfhum  xarici  aləmdə  bir  predmeti  olan  məfhuma 

deyilir. 

Məsələn, "Kəbə" və "Bakı".

 

Ümumi  məfhum  xarici aləmdə  iki  və  daha  artıq  predmeti 

olan məfhuma deyilir. 

Məsələn, "peyğəmbər", "kitab", "şəhər".

 

2.

 

Nisbi olmasına görə fərdi məfhumun növləri 

Nisbilik  cəhətinə  görə  də  fərdi  məfhumlar  iki  növə  bölünür: 

"həqiqi" və "nisbi". 

Həqiqi fərdi 

məfhum - Yuxarıdakı tərifdə qeyd edilən "fərdi" 

məfhum nəzərdə tutulur. 

Nisbi  fərdi 

məfhum  -  Predmetləri  başqa  ümumi  məfhuma 

nisbətən bir sinifdən olan və özü həmin ümumi məfhumun 

147 

---

Məntiq ____________________________________________________________  

predmetlərindən biri sayılan ümumi məfhumdur. Məsələn, "a düz 

xətti" məfhumu həqiqi fərdidir. Predmetləri a, b, c olan "düz xətt" 

məfhumu isə ümumidir. Predmetləri eyni sinifdən (yəni düz xətlər 

sinfi) olan "düz xətt" ümumi məfhumu isə predmetləri həm (a, b, c) 

düz, həm də (məsələn, d, f, g) əyri xətlər növünü əhatə edən "xətt" 

ümumi məfhumuna nisbətən fərdidir və nisbi fərdi adlanır. Çünki 

"düz xətt" ümumi məfhumunun predmetləri, yalmz eyni sinfə, eyni 

qrupa daxil olan düz xətlərdir, amma "xətt" ümumi məfhumunun 

predmetləri isə həm düz, həm əyri, həm də smıq xətlər sinfini əhatə 

edir. 

3.

 

Dərəcəli və dərəcəsiz məfhumlar 

Dərəcəlilik  cəhətindən  məfhumlar  iki  qismə  bölünür.  Bəzi 

ümumi  məfhumlarm  öz  predmetlərinə  hökm  edilməsi  eyni 

dərəcəlidir.  Məsələn,  "insan"  ümumi  məfhumu  "sən",  "mən", 

"Kamil" və "Aqil" kimi predmetlərinə bərabər dərəcədə hökm edilir. 

Kamil  və  Aqilin  müəyyən  fərqləri  (ağ-qara,  elmli-eimsLz, 

hündür-qısa) olsa da, onlar insan olmaq baxımmdan bərabərdirlər. 

Belə ümumi məfhumlara "dərəcəsiz" məfhumlar deyilir. 

Dərəcəsiz 

-  Predmetlərinə  bərabər  və  eyni  dərəcədə  hökm 

edilən ümumi məfhumlara dərəcəsiz məfhumlar deyilir. 

Bəzi  ümumi  məfhumlar  isə  dərəcəsiz  məfhumlarm  əksinə 

olaraq, predmetlərinə  müxtəlif dərəcədə  hökm edilir.  Belə  ümumi 

məfhumlarm bəzi pretmetlərinə hökm edilməsi başqa predmetlərə 

hökm  edilməsinə  nisbətən  fərqli  olur.  Belə  ümumi  məfhumlar 

"dərəcəli"  məfhumlar  adlamr.  Çünki  insan,  belə  ümumi  məfhum 

işlənən zaman məqsədin hansı dərəcə olduğuna tərəddüddə olur. 

Dərəcəli 

-  Predmetlərinə  müxtəlif  dərəcədə  hökm  edilən 

ümumi  məfhumlara  dərəcəli  məfhumlar  deyilir.  Məsələn,  qa-  rm 

ağlığı  kağızm  ağlığma  nisbətən  daha  çoxdur;  Həzrət  Əli  (ə)  də, 

digər insanlar da insandır, amma həzrət Əli (ə) kamil in 

148 

---

Zehin və Məntiq 

sandır.  Yaxud  "işıqlı"  məfhumu  dərəcəli  məfhumdur,  çünki 

Günəşin işığı şamm işığmdan daha güclüdür. 

4.

 

Müsbət və mənfi məfhumlar 

Əgər  məfhumda  onun  həcminin  əlamətləri  müsbət  mənada, 

yaxud  mövcud  məna  nəzərə  almır  və  həcmin  məzmununu  əks 

etdirirsə,  belə  məfhumlara 

müsbət 

məfhumlar  deyilir.  Məsələn: 

ağıllı,  ədalətli,  alim  və  s.  Amma  əgər  məfhumım  məzmununda 

müsbət  əlamətlər  nəzərdə  tutulmazsa,  belə  məfhumlara 

mənfi 

məfhumlar  deyilir.  Məsələn:  kor,  cahil  və  s.  Göründüyü  kimi,  bu 

məfhumlarm  uyğun  olaraq  mənaları  belədir;  görmə  qabiliyyəti 

oknayan, ekni olmayan. 

5.

 

Mahiyyət, məntiqi və fəlsəfi məfhumlar 

Məfhumlarm  belə  bölgüsü,  onlarm  xarici  aləmdə  predmeti 

olub-oknamasma əsaslamr. 

Məfhumlarm  xarici  aləmdə,  zehindən  asıh  olmayaraq,  həqiqi 

predmeti  olarsa,  belə  məfhumlara 

mahiyyət 

məfhumları  deyilir. 

Məsələn,  insan,  ağac,  şir  və  s.  Belə  məfhumlar  xarici  aləmdə 

zehindən 

asdı 

olmadan 

var 

olan 

varhqlarm 

zehnin 

mücərrədləşdirmə  təfəkkür  forması  ilə  yaratdığı  mənalardır.  Yəni 

"insan" deyiriksə, bu insan sözü xarici aləmdə "mən", "sən" və başqa 

şəxslərin insanlıq xüsusiyyətirü göstərir. 

Zehin  bundan  sonra  xarici  aləmdəki  varlıqları  ümumüəşdi- 

rərək  yaratdığı  məfhumları  araşdırır  və  mahiyyət  məfhumlarına 

aid  xüsusiyyətlər  kəşf  edir.  Məsələn, kəşf  edir  ki,  bəzi məfhumlar 

fərdi, bəzüəri ümumidir, bəziləri cins, bəziləri isə növdür, bəziləri 

zati,  bəzüəri  isə  qeyri-zatidir  və  s.  Məlumdur  ki,  eyni  zamanda 

zehnin  kəşf  etdiyi  bu  xüsusiyyətlərin  özü  də  məfhumdur.  Yəni 

mahiyyət  məfhumlarınm  xüsusiyyətləri  də,  eyni  zamanda, 

məfhumdur.  Amma  belə  məfhumlar  artıq,  mahiyyət  məfhumu 

deyil və bu məfhumlarm xarici aləmdə pred- metləri yoxdur. Başqa 

sözlə, belə məfhumlarm predmetləri, 

149 

---