Redaktor: Korrektor: Cildin

Məntiq ____________________________________________________________  

2)

 

Çarpazlaşan 

məfhumlar  -  Bir-birlərinin  yalnrz  bəzi  pred- 

metlərini əhatə edən iki məfhumdan ibarətdir. 

Məsələn, kamil insan x azərbaycanlr.^^ 

 

3)

 

Tabeli 

məfhumlar  -  Yalnız  biri  o  birinin  predmetlərini 

tamamilə  əhatə  edən,  yəni  biri  tamamilə  ehtiva  olunan  iki 

məfhumdan ibarətdir. 

Məsələn, ədəd > tək ədəd.^^ 

 

4)

 

Tam  çarpazlaşan 

məfhumlar  -  Hər  ikisi  bir-birinin 

predmetlərini  tamamilə  ehtiva  edən,  hər  ikisi  ehtiva  olunan  iki 

məfhumdan ibarətdir. Məsələn, insan = bəşər.“ 

 

İndi  də  "tam  çarpazlaşan"  iki  ümumi  məfhumun  "zid"ləri^^ 

arasmdakı  nisbətin  yuxarıdakı  dört  nisbətdən  hansma  aid 

olduğunu araşdıraq. 

"x" işarəsi yuxarıdakı məfhumların kəsişdiyini və ortaq predmetlərinin olduğunu 

göstərir. 

">" işarəsi "ədəd" məfhumunun "cüt ədəd" məfhumunu tam əhatə etdiyinə işarədir. 

68 işarəsi predmetlərin bərabərliyini göstərir. 

Bax: Söz bəhsi. 

154 

---

Zehin və Məntiq 

"Tam  çarpazlaşan"  iki  ümumi  məfhumun  "zidd'Təri  ara- 

smdakı nisbət "tam çarpazlaşan"dır. 

İsbatı: 

Fərz  edək  ki,  A  və  B  məfhumları  arasmdakı  nisbət  "tam 

çarpazlaşan"dır. Yəni 

A=B (*) 

Onda iddia olunur ki: 

qeyri-A=qeyri-B {**) 

olmalıdır.  Əksini  fərz  etsək,  yəni  {**)  doğru  deyil.  Bu  zaman 

"qeyri-A"  və  "qeyri-B"  məfhumları  arasmdakı  nisbət  qalan  üç 

nisbətdən biri olmalıdır. Yəni 

ya qeyri-A // qeyri-B 

ya  qeyri-A  x  qeyri-B 

ya qeyri-A > qeyri-B 

olmalıdır.  Çünki  yahuz  dörd  nisbət  var.  Bu  üç  halm  hər  birində, 

həmişə "qeyri-A"run elə predmeti vardır ki, "qeyri-B"nin predmeti 

deyil. Çünki birinci halda, ümumiyyətlə, "qeyri-A" üə "qeyri-B"nin 

müştərək predmeti yoxdur, ikinddə "qeyri-A" ilə "qeyri-B"nin bəzi 

predmetləri  müştərəkdir,  yəni  elə  pred-  metlər  vardır  ki,  ortaq 

deyillər  və  üçüncüdə  "qeyri-A"  "qeyri-  B"ni  əhatə  etdiyindən 

"qeyri-A"nın  elə  predmeti  vardır  ki,  "qeyri-B"rün  predmeti  deyü. 

Tutaq  ki,  bu  aid  olmayan  predmet  "a"dır.  Yəni  "a"  "qeyri-A"nm 

predmetidir,  amma  "qeyri-B"nin  predmeti  deyü.  Bu  zaman  sual 

olunur ki, elə isə "a" B-nin predmetidir, ya yox? Cavab müsbətdir. 

Çünki  "qe

3

ni-B"nin  predmeti  deyüsə,  "qeyri-qeyri-B"nin  predmeti 

olmahdır. Və 

qeyri-qeyri-B = B 

olduğundan,  deməli,  B-nin  predmetidir.  Beləliklə,  "a"nm  həm 

"qeyri-A"run, həm də B-nin predmeti olduğu nəticəsini əldə 

155 

---

Məntiq. 

edirik.  Digər  tərəfdən,  əgər  "a"  "qeyri-A"nın  predmetidirsə,  onda 

"qeyri-qeyri-A"nm predmeti olmamalıdır. 

qeyri-qeyri-A = A 

olduğundan, "a"nm A-mn predmeti olmadığı, lakin B-nin predmeti 

olduğu nəticəsini alırıq. Bu isə (*) fərzinə ziddir. Çünki (’^)-a görə 

əgər  "a"  B-nin  predmetidirsə,  A-nm  da  pred-  metidir.  Deməli, 

əksini  fərz  etdiyimiz  "(*’^)  doğru  deyil"  fərzi  səhvdir.  Yəni  {**) 

doğrudur. İsbat olundu. 

SUALLAR: 

1.

 

"Üçbucaq" və "çoxbucaqh" arasındakı nisbəti göstərin. 

2.

 

"Namaz" və "vacib" məfhumları arasındakı nisbəti təyin edin. 

3.

 

Bir-birinə  zidd  olan  iki  sözün  məfhumları  arasındakı  nisbət 

hansıdır? 

4.

 

"Allah" və "ilah" arasındakı nisbəti göstərin. 

5.

 

"7" ilə "yeddi" arasındakı nisbət hansıdır? 

6.

 

"Ədəd"lə  "14"  və  "kamil  insan"la  "filosof"  arasındakı  nisbəti 

təyin edin. 

7.

 

Bəzi hərflərin riyaziyyatda ədəd kimi istifadə edildiyini nəzərə 

alaraq, "ədəd" ilə "hərf" arasındakı nisbəti təyin edin. 

8.

 

Ümumiyyətlə,  "çarpazlaşmayan"  məfhumu  ilə  dörd  nisbətdən 

biri olan "çarpazlaşmayan" məfhumunun dörd nisbətdən hansına  aid 

olduğunu müəyyən edin. 

9.

 

Özünüzlə qarşımzdakı kitab arasındakı nisbəti təyin edin. 

10.

 

"Çarpazlaşan" iki ümumi məfhumun zidləri arasındakı nisbəti 

göstərin. 

11.

 

"Çarpazlaşmayan"  iki  ümumi  məfhumun  zidləri  arasındakı 

nisbəti göstərin. 

12.

 

Dinin  qəbul  etdiyi  hökmlərlə  ağlın  qəbul  etdiyi  hökmlər 

arasındakı dörd nisbəti təyin edin. 

13.

 

Verilən təriflərə əsasən, təfəkkürlə idrakın nisbətini təyin edin. 

156 

---

4-

 

CÜ DƏRS 

BEŞ ÜMUMİ MƏFHUM 

Zati (mühüm) və qeyri-zati (qeyri-mühüm) 

Məfhtımxm  ən  mühüm  bəhslərindən  biri,  tərif  bəhsi  üçün 

müqəddimə  sayılan  "Beş  ümumi"  bəhsidir.  Ümumi  məfhumu 

predmetləri  Uə  müqayisə  etsək  (yəni  predmetə  həmin  məfhumu 

hökm etsək,) iki haldan xaric deyü. Ya bu məfhum öz predme- tinin 

zatmı  təşkil  edir,  bu  zaman 

zati 

məfhum,  ya  da,  əksinə,  za-  tmı 

təşkil etmir, bu zaman isə 

qeyri-zati 

məfhum adlamr. Zati məfhum 

özü  də  iki  haldan  xaric  deyil.  Əgər  predmetinin  bütün  zatmı, 

həqiqətini, mahiyyətini təşkU edirsə, 

növ 

adlamr (məsələn: insan), 

ya da predmetinin zatmm, mahiyyətinin bir hissəsini təşkil edir. Bu 

da  öz  növbəsində  iki  yerə  ayrılır.  Ya  bu  hissə  həmin  mahiyyətlə 

başqa  mahiyyət  arasmda  müştərəkdir,  bu  zaman  həmin  məfhum 

cins 

adlanır  (məsələn,  "canh"  məfhumu  insan  və  heyvanlara 

nisbətən  cinsdir),  ya  da  həmin  mahiyyətə  xas  olan,  zatm  bir 

hissəsidir, bu zaman isə bu məfhum 

fəsi 

adlamr (məsələn, insarun 

"rütq"ə malik olması kimi). 

Qeyri-zati  məfhum  ya  bir  "növ"ə  xasdır,  bu  zaman 

xas 

qeyri-zati 

məfhum  adlamr  (məsələn,  yazıçı  və  gülən  məfhumları 

insana xasdır), ya da müxtəlif mahiyyətlər arasmda müştərəkdir, bu 

zaman da 

ümumi qeyri-zati 

məfhum adlanır (məsələn, yeriyən və 

yeyən məfhumları insanla başqa canlılar arasmda müştərəkdir). 

157 

---