Redaktor: Korrektor: Cildin

Formal Məntiq 

ləridir.  Deməli,  burada  bölgü  həcmə  əsasən  aparılmışdır.  Yaxud 

"aləmin yaradam ya var, ya da yoxdur" bölgüsü kimi. 

Buradan  göründüyü  kimi,  bölgünün  özü  də  bir  növ  tərif- 

vermədir və demək olar ki, "misalla tərif"dir. 

Bəzi insanlar elə güman edirlər ki, bu, qərbin yaratdığı müasir 

mövzudur.  Amma  biz  Nəsirəddin  Tusinin  və  Əllamə  Hillinin 

əsərlərinə  müraciət etdikdə, bütün sahələrdə olduğu kimi, burada 

da  görürük  ki,  elmlərin  mükəmməl  əsası  şərqin  möhtəşəm 

mütəfəkkirləri  tərəfindən  qoyulmuşdur  və  təbii  olaraq,  sonradan 

təkmilləşdirilmişdir. 

Yuxarıda deyilənlərə əsasən, bölgünün üç əsas sütunu var: 

1.

 

Bölünən - Həcm 

2.

 

Bölən - Cəhət 

3.

 

Qismət - Hissələr 

Bölgünün şərtləri 

Bölgünün  üç  şərti  var  və  bölgü  zamam  bu  şərtlərə  riayət 

edilməlidir. Bu şərtlər aşağıdakılardan ibarətdir: 

Birinci  şərt:  Bölündükdən  sonra  alman  hər  bir  qismət  (hissə) 

arasmdakı nisbət "4 nisbət"dən, ancaq "çarpazlaşmayan" olmalıdır. 

Yəni  hissələri  arasmdakı  nisbət,  4  nisbətdən  qalan  üçünə  uyğun 

olaraq,  məsələn,  aşağıdakı  bölgülər  düzgün  deyil:  "İnsan  ya  alim, 

ya da tacirdir", "İnsan ya bəşər, ya da canlıdır", "Varlıq ya mümkün, 

ya da mahiyyətlidir". Çünki, məsələn, birinci bölgüdə, bir şəxs eyni 

anda həm alim, həm də tacir ola bilər. 

İkinci  şərt:  Bölgü  yalmz  bir  cəhətə  əsasən  olmalıdır.  Məsələn, 

əgər kitabxanadakı kitablarm bəzilərini müəlüflərinə, bəzilərini isə 

mövzularma görə bölsək, kitablarm bir-birinə qarışacağı mütləqdir. 

Üçüncü şərt: Bölünən məfhumun həcmi üə, hissələrin həcmləri 

cəmi arasmdakı "4 nisbət", "tam çarpazlaşan" olmalıdır. 

195 

---

Məntiq ____________________________________________________________  

Yəni  məfhxnnun  predmetləri  cəmi  ilə  hissə  məfhumlarmm 

predmetlərinin cəmi sayca bərabər olmahdır. 

Formal bölgü və bölgünün üsulları 

Bölgünün  müxtəlif  üsulları  var.  Amma  mühümlərinə  misal 

olaraq, aşağıdakıları göstərmək olar: 

1.

 

Əqli: 

"Əqli bölgü"dəjbölgü  zamam  alman  hissələrdən  əlavə 

hissələr  ohnur.  Bunun  əqli  olması  isə  bölgünün  üçüncü  yolu  ilə 

isbat  edilir.  Məsələn,  ərəb  qrammatikasmda  sözün  üç  növü,  yəni 

isim, fel və hərf (şəküçi və köməkçi nitq hissələri) olması kimi. 

2.

 

İnduksiya, yaxud təcrübə: 

"İnduksiya" yolu ilə bölgüdə isə 

bölünənin hissələri müəyyən sayda olur, amma başqa hissələrinin 

olub-olmamasmı  ağıl  inkar  etmir.  Məsələn,  suda  yaşayan  məlum 

heyvanlardan başqa heyvanlarm da oknasmm mümkünlüyü və ya 

məsələn,  mövcud  kimyəvi  elementlərdən  başqa  yeni  kimyəvi 

elementlərin kəşf edilməsinin mümkünlüyü kimi. 

3.

 

Formal (məntiqi, yaxud ikili bölgü): 

Bu bölgü bölünəni iki 

zidd  hissəyə  bölməkdir.  Məlumdur  ki,  iki  ziddin  cəm  və  dəf 

edilməsi  qeyri-mümkündür.  Yəni  üçüncü  hal  mümkün  deyil. 

Məsələn, əqidə əsasları ehnində - "Peyğəmbərlər (ə) ya məsumdur, 

ya  da  məsum  deyil",  fəlsəfədə  -  "Varhq  ya  vacib,  ya  da 

mümkündür" və Riyaziyyatda - "Natural ədəd ya cüt, ya da təkdir". 

Bu bölgülərin əqli olması aydmdır. 

Belə  bölgünü  "Söz"  və  "Beş  ümumi"  bəhslərindəki  bölgülərdə 

də  görmək  olar.  Bu  üsulla  bütün  varlıqları,  hər  biri  öz  yerində 

olmaqla, hissələrə ayırmaq olar. 

Bölgü vasitəsi ilə tərif: 

İnduksiya: 

Bölgü  ilə  verüən  tərif  əksər  vaxtlar  düzgün, 

məntiqi olur və tərifin naqis qeyri-bioloji növündən hesab edi 

196 

---

Formal Məntiq 

lir.  Bu  zaman  tərif  edilən  məfhum  bölgünün  vasitəsilə  müəyyən 

yerə  qədər  bölünür  və  yenidən  o,  bölgüdən  alman  hissələrin 

vasitəsilə  göstərilir.  Əvvəlki  və  gələcək  dərslərdə  məntiqi 

terminlərin təriflərində bunu görmək olar. Məsələn, bımdan əvvəlki 

fəsildə "Beş ümumi" bəhsində olduğu kimi. 

Məlumdur ki, hər bir təsəvvür ya zəruri, ya da nəzəridir. Bu iki 

məfhum  haqqmda,  artıq  əvvəlki  dərslərdən  məlumatımız  vardır. 

Yərd  zəruri  təsəvvürü  tərif  etməyə  ehtiyac  yoxdur,  çünki  zəruri 

öz-özlüyündə aşkar məfhuma deyüir. Amma nəzəri təsəvvürə tərif 

verməyə  ehtiyac  vardır.  Buna  görə  də  nəzəri  məfhumlarda 

təfəkkürə  ehtiyac  var.  Yəni  məchul  olan  nəzəri  təsəvvür,  yaxud 

məfhuma təfəkkür  vasitəsüə  tərif verilir. Təfəkkür dedikdə, zehnə 

ani  olaraq  təfəkkürün  beş  mərhələsi  gəlir.  Məchul  olan  nəzəri 

təsəvvürü  məluma  çevirmək  üçün  də  zehin  bu  beş  mərhələni 

keçməlidir. 

Kitabm  əvvəlində  gələn  təfəkkür  bəhsi  burada  daha  da  ay- 

dmlaşacaq. 

Fərz edək ki, bizim məchulumuz, yaxud nəzəri təsəvvürümüz 

"su"dur. Onu məluma çevirmək üçün beş mərhələyə baxaq: 

I

 

mərhələ:  Bu  mərhələ  (məchul  obyekt,  iradə  və  gərginlik) 

aydmdır. 

II

 

mərhələ:  Bu  mərhələdə  məchul  məfhumun  cinsini  əldə 

etməyə çalışırıq. Suyun ən azı hansı ümumi məfhumun əhatəsində 

olduğunu  aydınlaşdırmaq  olar.  Aydınlaşdırırıq  ki,  "su  mayedir". 

Deməli, məchulun cinsini əldə edirik. 

III

 

mərhələ:  Cinsini  əldə  etdiyimiz  məchul  məfhumun 

(mayenin)  növləri  sayüan  predmetləri  tapmağa  çalışırıq.  Məlum 

olur ki, bu  cinsin (mayenin)  əhatəsində  olan növlər  "su", "benzin", 

"yağ", "süd", "şərbət", "gülab" və s.-dir. 

IV

 

mərhələ:  Əvvəl  də  dediyimiz  kimi,  bu  mərhələ  ən  çətin 

mərhələdir.  Bu  mərhələdə  zehin  predmetlər  arasmda  hərəkət 

edərək onlarm "su" Uə oxşarhğmı və fərqini aydınlaşdırmah- 

197 

---