Республикамизда божхона идоралари фаолиятининг ҳУҚУҚий асослари

BOJXONA ISHI RIVOJLANISHINING JAHON TAJRIBASI. MARKAZIY OSIYODA BOJXONA ISHI

Jahon bojxona tashkiloti (WCO) an hukumatlararo tashkilot bosh qarorgohi Bryussel, Belgiya. JST xalqaro tovarlarni tasniflash, baholash, kelib chiqish qoidalari, bojxona tushumlarini yig'ish kabi mavzularda xalqaro konvensiyalar, hujjatlar va vositalarni ishlab chiqishni o'z ichiga olgan faoliyati bilan ajralib turadi. ta'minot zanjiri xavfsizligi, xalqaro savdoni osonlashtirish, bojxona ijroiya faoliyati, kurashish qalbakilashtirish qo'llab-quvvatlash uchun Intellektual mulk huquqlari (IPR), narkotiklarga qarshi kurash, noqonuniy qurol savdosi, yaxlitlikni targ'ib qilish va barqaror etkazib berish salohiyatni oshirish bojxona islohotlari va modernizatsiyasiga yordam berish. JST xalqaro miqyosda harakat qiladi Uyg'unlashtirilgan tizim (HS) tovar nomenklaturasi va texnik jihatlarini boshqaradi Jahon savdo tashkiloti (JST) Bojxona qiymatini baholash bo'yicha shartnomalar va Kelib chiqish qoidalari 1947 yil 23 avgustda Evropa Iqtisodiy Hamkorlik Qo'mitasi Evropa Bojxona Ittifoqining iqtisodiy va texnik masalalarini o'rganish uchun Evropa Bojxona Ittifoqini o'rganish guruhini (ECUSG) tashkil etdi. Tariflar va savdo bo'yicha bosh kelishuv (GATT). Hammasi bo'lib 1947 yil noyabrdan 1950 yil iyungacha to'rt yil ichida oltita ECUSG yig'ilishi o'tkazildi.[3] ECUSGning ushbu ishi 1950 yilda qabul qilinishiga olib keldi Bojxona bo'yicha hamkorlik kengashini tashkil etish to'g'risidagi konventsiya (CCC), u Bryusselda imzolangan. 1952 yil 26-yanvarda 17 ta ta'sischi a'zolari ishtirokida CCCning ochilish sessiyasi bo'lib o'tdi. Keyinchalik CCC a'zoligi dunyoning barcha mintaqalarini qamrab oladigan darajada kengaytirildi. 1994 yilda tashkilot o'zining hozirgi nomini Jahon bojxona tashkiloti deb qabul qildi. Bugungi kunda JST a'zolari bojxona nazorati uchun mas'uldirlar 183 mamlakat barcha xalqaro savdoning 98 foizidan ko'pini tashkil etadi JST xalqaro miqyosda bojxona ekspertizasining markazi sifatida tan olingan va zamonaviy bojxona tizimlari va protseduralarini muhokama qilish, rivojlantirish, targ'ib qilish va amalga oshirishda etakchi rol o'ynaydi. U o'z a'zolari ehtiyojlari va strategik muhitga javob beradi va uning vositalari va eng yaxshi amaliyot yondashuvlari butun dunyo bo'ylab bojxona ma'muriyatining asosi sifatida tan olingan.

JSTning asosiy maqsadi a'zolarning samaradorligi va samaradorligini oshirishdir bojxona ma'muriyatlari, shu bilan ularga milliy rivojlanish maqsadlariga, xususan daromadlarni yig'ish, milliy xavfsizlik, savdoni osonlashtirish, jamoatchilikni himoya qilish va savdo statistikasini yig'ishda muvaffaqiyatli hissa qo'shishda yordam berish.
1) Tovarlarni tavsiflash va kodlashning uyg'unlashtirilgan tizimi to'g'risidagi xalqaro konventsiya (HS konvensiyasi ) 1983 yilda qabul qilingan va 1988 yilda kuchga kirgan. HS ko'p maqsadli tovarlar nomenklaturasi bojxona tariflari va xalqaro savdo statistikasini tuzish uchun asos bo'lib xizmat qiladi. U 5000 ga yaqin tovar guruhlarini o'z ichiga oladi, ularning har biri qonuniy va mantiqiy tuzilishda bir xil tasnifga erishish uchun aniq belgilangan qoidalarga muvofiq oltita raqamli kod bilan aniqlanadi. HS, shuningdek, savdo siyosati, kelib chiqish qoidalari, nazorat qilinadigan tovarlarning monitoringi, ichki soliqlar, yuk tariflari, transport statistikasi, kvotalarni nazorat qilish, narxlarni monitoring qilish, milliy hisob-kitoblarni tuzish va iqtisodiy tadqiqotlar va tahlillarni o'z ichiga olgan boshqa ko'plab maqsadlarda qo'llaniladi.
2) Bojxona tartib-taomillarini soddalashtirish va uyg'unlashtirish to'g'risidagi xalqaro konventsiya (qayta ko'rib chiqilgan Kioto konventsiyasi yoki RKC) dastlab 1974 yilda qabul qilingan va keyinchalik 1999 yilda qayta ko'rib chiqilgan; qayta ko'rib chiqilgan Kioto konvensiyasi 2006 yilda kuchga kirdi. RKK bir necha asosiy tamoyillardan iborat: bojxona nazorati shaffofligi va bashorat qilinishi; tovar deklaratsiyasini va tasdiqlovchi hujjatlarni standartlashtirish va soddalashtirish; vakolatli shaxslar uchun soddalashtirilgan tartib; axborot texnologiyalaridan maksimal darajada foydalanish; normativ hujjatlarga muvofiqligini ta'minlash uchun zarur bo'lgan minimal bojxona nazorati; risklarni boshqarish va auditga asoslangan boshqaruv vositalaridan foydalanish; boshqa chegara idoralari bilan kelishilgan aralashuvlar; va savdo bilan hamkorlik. U sodda, ammo samarali protseduralarni qo'llashni batafsil bayon etgan, shuningdek uni qo'llash uchun yangi va majburiy qoidalarni o'z ichiga olgan qonuniy qoidalari orqali savdoni engillashtirish va samarali boshqaruvni qo'llab-quvvatlaydi. JSTning qayta ko'rib chiqilgan Kioto konvensiyasi ba'zan bilan aralashtiriladi Kioto protokoli, bu protokol hisoblanadi Iqlim o'zgarishi bo'yicha Birlashgan Millatlar Tashkilotining Asosiy Konvensiyasi (UNFCCC yoki FCCC).
3) ATA konventsiyasi va vaqtincha qabul qilish to'g'risidagi konventsiya (Istanbul konvensiyasi).Ikkalasi ham ATA konvensiyasi va Istanbul konvensiyasi - bu tovarlarni vaqtincha olib kirishni tartibga soluvchi JST hujjatlari. Ikkala Konventsiyaning ajralmas qismi bo'lgan ATA tizimi tovarlarni chegara bo'ylab erkin olib o'tishga va bojxona va soliqlardan ozod qilinib, ularni bojxona hududiga vaqtincha olib kirishga imkon beradi. Tovarlar, deb nomlanuvchi bitta hujjat bilan qoplanadi ATA karneti xalqaro kafolat tizimi bilan ta'minlangan.
4) Bojxona yaxlitligi to'g'risida Arusha deklaratsiyasi 1993 yilda qabul qilingan va 2003 yilda qayta ko'rib chiqilgan. Arusha deklaratsiyasi butunlikni va kurashni rivojlantirish uchun bir qator asosiy tamoyillarni taqdim etadigan majburiy bo'lmagan hujjatdir. korruptsiya bojxona ma'muriyatlari tarkibida.
5) Global savdoni ta'minlash va osonlashtirish uchun xavfsiz standartlar doirasi 2005 yilda qabul qilingan. SAFE Framework xalqaro savdoda sotiladigan tovarlar uchun ta'minot zanjiri xavfsizligi va osonlashtirish standartlarini o'z ichiga olgan, transportning barcha turlari uchun ta'minot zanjirini kompleks boshqarish imkoniyatini beradigan, bojxona ma'muriyatlari o'rtasidagi tarmoq kelishuvlarini kuchaytiradigan, majburiy bo'lmagan vositadir. yuqori xavfli yuklarni aniqlash, vakolatli iqtisodiy operator (AEO) kontseptsiyasi orqali bojxonalar va ishbilarmon doiralar o'rtasidagi hamkorlikka ko'maklashish va xavfsiz xalqaro savdo ta'minot zanjirlari orqali tovarlarning uzluksiz harakatlanishini qo'llab-quvvatlash.
Kolumbus dasturi bojxona imkoniyatlarini oshirish dasturi bojxonalarni modernizatsiya qilish va ularning xavfsizligini ta'minlash va soddalashtirish uchun ularning standartlarini amalga oshirishga yordam beradi jahon savdosi. 2005 yilda JST tomonidan qabul qilingan Global savdoni ta'minlash va osonlashtirish uchun standartlar doirasi, 17 ta standartni o'z ichiga olgan xalqaro ta'minot zanjiri xavfsizligi va qulayligini ta'minlovchi xalqaro bojxona hujjati. O'zining murakkabligi sababli JST "deb nomlangan salohiyatni oshirish dasturini boshladi Kolumbus dasturi Bunda Jahon Tashkiloti Tashkilotining Diagnostika doirasi vositasidan foydalangan holda JST a'zolari uchun ehtiyojlarni baholashga e'tibor qaratilgan. JST belgilaydi salohiyatni oshirish sifatida "shaxslarning bilimlari, qobiliyatlari, ko'nikmalari va xatti-harakatlarini mustahkamlaydigan, tashkilot o'z vazifalari va maqsadlariga barqaror ravishda samarali javob beradigan darajada institutsional tuzilmalar va jarayonlarni takomillashtiradigan faoliyat" sifatida.
JST Kotibiyatini a Bosh kotib, kim JSTga a'zolik tomonidan besh yillik muddatga saylanadi. JSTning hozirgi bosh kotibi Kunio Mikuriya dan Yaponiya 2009 yil 1 yanvardan ish boshlagan. Jahon Savdo Kengashi tashkilotning barcha a'zolarini yiliga bir marta saylangan rais boshchiligidagi yig'ilishda birlashtiradigan Kengash tomonidan boshqariladi. Siyosiy komissiya va moliya qo'mitasi tomonidan qo'shimcha strategik va boshqaruv qo'llanmalari taqdim etiladi, masalan, Uyg'unlashtirilgan tizim qo'mitasi, doimiy texnik qo'mita, bojxona qiymatini baholash bo'yicha texnik qo'mita, kelib chiqish qoidalari bo'yicha texnik qo'mita, salohiyatni oshirish qo'mitasi kabi JSTning bir nechta qo'mitalari. va Xavfsiz ishchi guruhi bojxona vakolatlari bo'yicha vositalar va ilg'or tajribalarni rivojlantirish uchun platforma yaratadi.
Markaziy Osiyoda Soʻgʻdiyona va Baqtriya-Tohariston savdo yoʻllari qadim-qadimdan Buyuk ipak yoʻlining eng gavjum tarmoqlaridan hisoblangan. Soʻgʻdiy savdogarlar uzoq Sharq va Vyetnamgacha borganliklari toʻgʻrisida maʼlumotlar saqlanib qolgan boʻlsa, Baqtriya-Toharistonning ushbu hududlarda buddaviy va monexiylik dinlari yoyilishidagi oʻrni ham kattadir. Mazkur oʻlkalarni bevosita bogʻlab turgan janubiy Hisor togʻlaridagi savdo yoʻllarining asosiy yoʻnalishi va mavsumiy tarmoqlari esa, arxeologik va yozma maʼlumotlarga qaraganda Buyuk ipak yoʻli shakllanishidan ming yillar avval amalda boʻlib, uch yoʻnalishga ajralgan: gʻarbiy – dasht yoʻnalishi, hozirgi Surxondaryo viloyati bilan Turkmanistonni bogʻlab turuvchi temir yoʻl shoxobchasiga deyarli mos keladi.
Temirdarvoza orqali oʻtadigan markaziy yoʻnalish eng qulay, yaqin va tabiiyki, doimiy yoʻl hisoblangan. Soʻngra asosiy yoʻl Temirdarvoza, Zogʻxona dovoni (hozirgi Sayrob qishlogʻi) va Sherobod daryosi boʻylab Sherobod shahri, Amudaryoning Shoʻrob kechuvi orqali Balxga borgan.
Shuni ham aytib oʻtish joizki, Hisor savdo yoʻllari koʻplab tosh devorlar va nazorat qoʻrgʻonlari vositasida muhofaza qilib turilgan. Bu esa savdo yoʻllariga boʻlgan yuksak eʼtibordan yaqqol dalolatdir.
Sherobod dahanasida, daryoning chap sohilidagi qoya ustida joylashgan Tavka qalʼasida olib borilgan izlanishlar Buyuk ipak yoʻlini oʻrganishda oʻziga xos kashfiyot boʻldi.
Tavka devoriy suratlarining tahlili va boshqa arxeologik topilmalar asosida bu qalʼani milodning VI-VII asrlari bilan bogʻlash mumkin. Maʼlumki, oʻsha davrda Tohariston Oʻrta Osiyoning koʻplab hududlari singari Gʻarbiy Turk hoqonligi tarkibiga kirgan. Bu hoqonlik bilan Sosoniylar va Vizantiya imperiyasining Buyuk ipak yoʻlidagi oʻzaro raqobati ularning yoʻlga boʻlgan munosabatlaridan, yaʼni yoʻlning ular iqtisodiyotiga ahamiyatidan kelib chiqqan.
Keyingi yillarda ochilgan qator arxeologik yodgorliklar Sherobod dahanalari, joʻgʻrofiy sharoitga koʻra, togʻ hududidan tekislikka chiqish yoʻli boʻlganligini tasdiqlamoqda. Dahana tosh devorlari shu davrlarda ham amalda boʻlgan. Yuqorida qayd qilingan asosiy va mavsumiy tarmoqlarda joylashgan yodgorliklar ichida Tavka qoʻrgʻonining alohida oʻrni boʻlgan. U soʻzsiz Buyuk ipak yoʻlining janubiy Hisor togʻlari boʻylab oʻtgan qismidagi muhim manzilgohlardan biridir. Oʻzaro hamohang yagona meʼmoriy majmuani tashkil qiluvchi qoʻrgʻon va tosh devor, izlanishlarning dastlabki natijalaridayoq, “Bojxona” deb talqin qilingan. Avvalo, qoʻrgʻonning bevosita shimoli-gʻarbiy Tohariston togʻ va tekislik vohalari chegarasida yoxud bu hududdan oʻtgan savdo yoʻlining asosiy yoʻnalishi boʻyida, yaʼni tarixiy-madaniy chegara (Temir darvoza) yaqinida joylashganligi uni “Davlat Bojxonasi” deb atalishiga asos boʻladi. Chunki Dahana togʻ va tekislik vohalari uchun ham darvoza vazifasini bajarib kelgan boʻlib, bu yerda bojxonaning joylashganligi tabiiydir. Yodgorlikning ixcham va ayni bir paytda mahobatli koʻrinishi, hashamatli bezatilganligi, qishki, yozgi qabulxonalari, savdo karvonlaridan tushgan bojlarni vaqtincha saqlashga moʻljallangan xonalari, karvonlar yetib kelgunlariga qadar ularni kuzatish imkoniyati bu chindan ham Davlat bojxonasi boʻlganligini isbotlaydi.
Maʼlumki, bojxonalar qadim-qadimdan faqat boj olish maskanigina boʻlib qolmay, balki savdo karvonlariga xizmat koʻrsatish muassasalari hisoblanib, ular yaqinida karvonsaroylar faoliyat koʻrsatgan.
AMIR TEMUR VA TEMURIYLAR DAVRIDA BOJXONA
13-14 asrlarda buyuk ajdodimiz Sohibqiron Amir Temur tomonidan poytaxti Samarqand shahri boʻlgan ulkan markazlashgan davlatga asos solinishi milliy bojxona tizimi tarixida ham muhim oʻrin tutadi.
Temuriylar davlatining xaritasini kuzatar ekansiz, uning hududi Hindiston hamda Xitoydan Qora dengizga qadar, Sirdaryo va Orol dengizidan Fors qoʻltigʻiga qadar gʻoyat katta hududni qamrab olganligiga guvoh boʻlishadi. Darhaqiqat, Temur davlati tarkibiga Kichik Osiyo, Suriya, Misr va shimoliy gʻarbda Quyi Volga, Don boʻylari, shimoliy-sharqda Balxash koʻli va Ili daryosigacha, janubiy-sharqda esa Shimoliy Hindistongacha boʻlgan mamlakatlar qarashli boʻlgan.
Oʻsha davrda Yevropa, Osiyo va yaqin Sharq davlatlari bilan savdo-sotiq ishlari olib borilgan. Davlat chegaralari yaqinida qurilgan karvonsaroylarda karvonlar kutib olingan. Karvonsaroylarda tovarlar koʻzdan kechirilib, boj undirilgan. Boj toʻlangan yuklarga tamgʻa bosib berilgan. Ushbu boj toʻlanganligini bildiruvchi tamgʻa bosish amaliyoti Amir Temur davrida keng tarqalgan. Ayrim manbalarda “tamgʻa” soʻzidan rus tilidagi “tamojnya” soʻzi kelib chiqqanligi qayd etilgan. Yaʼni, boj undirib, tamgʻa qoʻyishni “tamjit”, bu ishni amalga oshiradigan joyni “tamojnya” deb yuritishgan.
Amir Temur barpo etgan davlatning qudrati Fransiya, Angliya, Genuya, Vizantiya, Ispaniya kabi davlatlar hukmdorlarining Sohibqiron bilan siyosiy, iqtisodiy, savdo aloqalari oʻrnatishga intilishlariga sabab boʻlgan. Shu bois ular Sohibqiron huzuriga muntazam elchilar yuborib turishgan.
Jumladan, 1404-yili Kastiliya (Ispaniya) qiroli Genrix III elchisi Rui Gonsales de Klavixo Samarqandga tashrif buyurib, bir muncha muddat yashagan va “Temur saroyiga sayyohat” nomli esdaliklarini yozgan.
Ushbu esdaliklarda: “Temur darvozasi” deb atalgan, saltanat hududiga kirishda bojxona maskani vazifasini bajargan ikki joy toʻgʻrisida ham soʻz yuritgan. Jumladan, “...Amir Temur uchun bular, ayniqsa, daromadli manba edi. Bularning bittasi Kavkaz tizmasining sharqiy togʻ tizmasida, Kaspiyga tushadigan Darbandda joylashgan boʻlib, ikkinchisi esa Samarqand va Balx oʻrtasidagi togʻ tizmasida, Shahrisabzdan ikki kunlik yoʻlda joylashgan yerda edi.”- deb koʻrsatgan.
Sohibqironning uchinchi oʻgʻli, Gʻarbiy Eron, Iroq va Ozarbayjon hokimi Mironshoh esa Fransiya, Angliya kabi mamlakatlar hukmdorlari bilan diplomatik maktublar yozishib turgan. Ularning ayrimlari hozirda Britaniya muzeyi va Parij Milliy kutubxonasida saqlanmoqda.
Sohibqiron davrida saltanat hududidagi Buxoro, Shahrisabz, Toshkent kabi koʻplab shaharlar savdo-sotiq va turli hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqarish markazlari sifatida mashhur boʻlgan. Ishlab chiqarilgan tovarlar chet ellarga ham sotilgan va xorijdan turli xil tovarlar olib kelingan. Boshqa mamlakatlar bilan savdo-sotiqning kengayishi oʻz navbatida bojxona tizimining ham takomillashuviga olib kelgan.
Mamlakat hududida barcha karvonlarning xavfsizligiga va adolatli boj siyosati yuritilishiga alohida eʼtibor qaratilganligi koʻplab manbalarda qayd etilgan. Jumladan, oʻsha davr tarixchisi Nizomiddin Shomiy oʻzining “Zafarnoma” asarida shunday yozadi : “... uning adolatiyu siyosati oʻrnatilgan kunlarda Movarounnahrning eng chekka joylaridagina emas, balki Xoʻtan chegarasidan Dehli va Kanboyit atrofigacha, Bobil Abvobdan to Misr va Rum hududigacha boʻlgan yerlardan savdogarlar u yerda tursin, bolalaru, beva xotinlar ham ipakli matolar, oltin-kumush va eng zarur tijorat mollari keltirardilar va olib ketardilar. Hech bir kimsa ularning bir doniga ham koʻz olaytira olmaydi va bir dirhamiga ham ziyon yetkazmaydi. Bu cheksiz neʼmat va poyonsiz marhamatlar Amir Sohibqironning siyosati va adolati natijasidandir”.
Temuriy hukmdorlar huzuriga tashrif buyurgan elchilar, zodagonlar tomonidan koʻplab qimmatbaho, noyob buyumlar sovgʻa sifatida olib kelingan. Bunday tovarlar rohnomalari(yoʻl yorligʻi)ga oddiy muhr oʻrniga shohona qizil muhr bosilganligi bois, “qizil mol” deb atalgan va bojdan toʻliq ozod qilingan.
Amir Temur va keyinchalik aksariyat temuriylar hukmronlik qilgan davrlarda mulkchilik ishlari vaziriningasosiy vazifalaridan biri boj va soliqlarni undirishni nazorat qilish, bu sohada adolatni taʼminlash boʻlgan.
“Temur tuzuklari”da mansabni suisteʼmol qilish, poraxoʻrlik kabilar ogʻir jinoyatlar hisoblanishi, ularnisodir etuvchilar qattiq jazolanishi koʻrsatilgan.
Umuman, Amir Temur davrida mamlakatdagi barqarorlik, bunyodkorlik, turli xorijiy davlatlar bilan diplomatik munosabatlar oʻrnatilishi natijasida tashqi savdo, bojxona ishi rivojlangan.
XONLIKLAR DAVRIDA BOJXONA
Buxoro amirligi (XVI - XX asrlar boshi) janubda Xurosonning sharqiy qismini oʻz ichiga olgan, sharqda Qashqar bilan chegaradosh boʻlgan, gʻarbiy chegara Orol va Kaspiy dengizi sohil-larigacha, shimoliy chegara Turkiston va Sayramga yetib borgan. 1753-yilda Muhammad Rahim taxtni egallagan va oʻzini “amir” deb eʼlon qilgan. Shundan keyin xonlik – “Buxoro amirligi” deb yuritil-gan. Buxoro amirligi asosan Chor Rossiyasi, Afgʻoniston, Eron, Xitoy davlatlari hamda Xiva va Qoʻqon xonliklari bilan savdo-sotiqni amalga oshirgan.Tashqi savdo aloqalari bojxona nazorati yuritilishinitaqozo etgan va bir nechta chegara bojxona maskanlari tashkil etilgan. Oʻsha davrda Afgʻoniston bilan chegarada Karki, Kalif, Chushkaguzar, Termiz, Ayvoj, Saroy va Chebek bojxona maskanlari faoliyat yuritgan. Chunonchi, 1895-yilda Afgʻoniston va Buxoro amirligi oʻrtasida chegarani kesib oʻtish qoidalari va tartibi toʻgʻrisida imzolangan kelishuvga asosan Termizda “Pattakesar” bojxonasi tashkil etilgan. Bojxona maskanlari orqali Buxoroga kirib kelgan chet el tovarlari-dan boj toʻlovi bojgirlar tomonidan undirilgan. Oʻsha davrlarda Buxoroda 12 ta darvoza boʻlib, shundan Xoʻja, Namozgoh, Sallaxona darvozalaridan chetdan keltirilgan tovarlar bojxona koʻrigidan oʻtkazilib, shaharga kiritilgan. Bevosita ushbu darvozalar yonida bojgirlar tomonidan xorijdan keltirilgan tovar-lardan boj olingan. Buxoroda xivalik, qoʻqonlik, afgʻon va rus savdogarlari bilan bir qatorda hindlar ham oʻzlarining karvonsaroylariga ega boʻlishgan. Chet mamlakatlarga tovarlarini chiqargan mahalliy savdogarlargaoʻsha davrlarda muayyan imtiyozlar berilgan. Jumladan, Buxoro tovarlari Afgʻoniston, Angliya va Hindiston tovarlari bilan raqobatlasha olishi uchun savdogarlarga tovarlar qiymatining maʼlum bir foizi miqdorida maxsus mukofot pullari tayinlangan. Bunday imtiyozli tovarlar koʻzdan kechirish va ularga maxsus tamgʻalar osish uchun Samarqanddagi bojxona omboriga joylashtirilgan. Shu joydan tovarlar karvonlarga yuklanib Afgʻonistonga joʻnatilgan. Afgʻoniston chegarasida joylashgan bojxona maskanlarida eksport qilinayotgan tovarlar koʻzdan kechirilib, tamgʻalar olib qolingan hamda Samarqand bojxona omboriga qaytarilgan va ular evaziga tovar egasiga maxsus mukofot pullari berilgan.
Qoʻqon xonligi (XVIII-XIX asrlar) eng shimoliy viloyati Turkiston, Betpaqdala choʻllariga borib taqalgan, shuningdek xonlik tarkibiga Oloy hududi, Balxash koʻli bilan Sirdaryoning yuqori oqimi oraligʻida-gi yerlar kirgan.
Qoʻqon xonligining Buxoro amirligi, Xiva xonligi, Xitoy, Hindis-ton, Eron, Turkiya, Chor Rossiyasi kabi mamlakatlar bilan savdo muno-sabatlari mavjud boʻlgan. Qoʻqon karvonsaroylarida Hindiston, Tibet, Koshgʻar, Buxoro amir-ligi, Afgʻoniston, Chor Possiyasidan olib kelingan mollar toʻplangan va bojxona koʻrigidan oʻtkazilgach, boj hisoblanib, undirilgan. Shun-dan soʻng, bojbonlar tomonidan tovarlar joylangan xurjunlarga bojolinganligini tasdiqlovchi tamgʻa bosilgan. Xonlikka kirayotgan karvonlarni ichki hududda harbiylashgan boj-xona guruhlari kuzatib borgan, karvonlarni koʻzdan kechirish va boj undirishni bojbonlar taʼminlagan.
Xitoyning Buxoro va Xiva xonliklari, Eron hamda Chor Rossiyasi bilan savdo aloqalarida xonlik tranzit hudud vazifasini oʻtagan. Karvonlar xonlik hududidan oʻtganligi uchun ulardan boj yigʻimlari undirilgan. Hindistonda Qoʻqon ipagiga talab katta boʻlgan va shu sababli haryili Qoʻqondan Hindistonga 1000 tuyada ipak joʻnatilgan. Bundan tash-qari, Qoʻqondan Hindiston va Afgʻonistonga “chilla” deb ataluvchi ipakgazlamasi, qoʻqon qogʻozi ham olib ketilgan. Oʻz navbatida, ushbu mamla-katlardan Qoʻqonga olib kelingan qand, gul tikilgan koʻylaklik mato-lar, shakar, indigo, bombey choyi va boshqa tovarlardan xonlik xazina-siga boj undirilgan.
Manbalarda Qoʻqon savdogarlarining karvonlari Turkiyagacha yetib borganligi toʻgʻrisida maʼlumotlar mavjud. Jumladan, taniqli venger sharqshunos sayyohi Vamberi: “Qoʻqondan Turkiyaga kelgan bir karvonda-gi ziyoratchilar oʻzlari bilan 40 dyujina (480 dona) ipak, buxoro roʻmollari, 2000 atrofida pichoq, 30 boʻlak namangan ipak matosi, koʻp-lab qoʻqon doʻppilari olib kelgan” - deb yozib qoldirgan. Shuningdek, maʼlumotlarga koʻra 1832-yilda Xitoy imperatoriningmaxsus farmoni bilan Qoʻqon savdogarlariga Koshgʻarda bojsiz savdo qilishiga hamda choy va ravoch olib ketishiga ruxsat berilgan.
Xiva xonligi ( XVI-XX asrlar ) janubda Eron, sharqda Buxoro amirligi, gʻarbda Kaspiy dengizi bilan chegaradosh boʻlgan. Xiva xonligida savdo-sotiq asosan Buxoro va Qoʻqon xonliklari, Chor Rossiyasi, Xitoy, Eron, Hindiston kabi mamlakatlar bilan amalga oshirilgan.
Oʻsha davrlarda savdogarlardan boj, tamgʻa kabi toʻlovlar olinib, boj undiruvchilar “bojbon” deb atalgan. Ichan-Qalʼaga kiradigan Ota darvozaning oʻng tarafida ikki xona mavjud boʻlib, ulardan birida chetdan mol olib kelayotgan savdogarlar-dan boj undirilgan (bojxona), ikkinchisida esa xorij pullari xorazmpuliga almashtirilegan (sar-rafxona).
Manbalarga koʻra, Xiva xoni Muhammad Rahim I hukmronligi davri-da Xoʻja Mahram ismli saroy amaldori bojxona idorasi boshligʻi etibtayinlangan. Xivadagi Ichan-Qalʼa markazida 1839-yili Xoʻja Mahram rahbarli-gida bojxona ish boʻyicha mutaxassislarni tayyorlaydigan maxsus mad-rasa qurilgan. Ushbu madrasada bir vaqtning oʻzida 30 kishi taʼlim olgan.