Respublikanın sosial-iqtisadi inkişaf strategiyasının təkmilləşməsi

Respublikanın sosial-iqtisadi inkişaf strategiyasının təkmilləşməsi və ümumi təşkilati-iqtisadi xarakterli tədbirlərin həyata keçirilməsi

Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişaf, Dövlat Proqramı (2004-2008-ci illər) müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilmiş, yeni Dövlət Proqramının (2009-2013-də illər) birinci iki ili də ugurla başa çatmışdır.

Bütun bunlann ümumi naticəsi ondan ibarətdir ki, Respublikamızın hayatının bütün sahalərində köklü dayişikliklər baş vermiş, ən əsası isə iqtisadi sahədə keçid dövru başa çatmışdır. Bu azı o deməkdir ki, artıq Azərbaycanda demokratik cəmiyyətin maddi-texniki bazası yaradılmış, iqtisadiyyatın butün sahələrinin bazar münasibatlərinə keçməsi təmin edilmiş; mülkiyyət, istehsal, bölgü və mubadilə sahə­ lərində bazar münasibətləri hökmran xarakter almışdır. Bununla yanaşı Respublikamızda kifayət qədər maliyyə imkanları olan kiçik və orta sahibkarlar təbəqəsi formalaşmiş; dövlətin iqtisadi qüdrəti artmış, ölkəmiz kapital idxal edən ölkədən bazar münasibətləri şəraitində yaşamaga və işləməyə alışmış, kəskin işsizlik və yoxsulluq problemi, iqtisadi təhlükəsizlik probleminin bütün əsas formalar (maliyyə, enerji, ərzaq, ekoloji, regional və i.a.) həll edilmişdir.
Bütün bunlar mustəqillik illərində Respublikamızda islahatlaın həyata keçirilməsində əldə olunmuş ən muhum iqtisadi nəticələrdir, həm də iqtisadi sahədə keçid dövrünun başa çatdırılan əks etdirən mühüm amillərdir.
Qeyd etdiyimiz kimi iqtisadi sahədə keçid dövrünün başa çatması ilə Respublikamız sosial-iqtisadi inkişafın yeni dövrünə-demokratik cəmiyyətin öz əsasları üzərində inkişafı və təkmilləşməsi (modernləşməsi)
- dövrünə daxil olur. inkişaf etmiş demokratik cəmiyyətin qurulmasını, təsərrüfat fəaliyyətinin bütün sahələrində, bütün imkanların aşkara çıxarılması və səmərəli istifadəsini təmin etməli olan bu dövr keçid dövrünə nisbətən uzun olmaqla Respublikamızın həyatlarının bütün sahələrində köklü kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliklərinin baş verməsilə səciyyələnəcəkdir. Məhz bu dövrdə müstəqilliyimizin, demokratik cəmiyyətin Respublikamız üçün nə kimi əhəmiyyət kəsb etdiyi daha geniş miqyasda aşkara çıxmalı, bütün daxili imkanları səfərbərliyə almaq və səmərəli istifadə etməklə iqtisadiyyatın hər tərəfli inkişafına nail olunmalı, cəmiyyətin intellektual və həyat səviyyəsi əsaslı sürətdə yüksəlməlidir. Nəticədə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2003-cü ildə müəyyən etdiyi «Azərbaycanın hərtərəfli inkişafı, zəngin və iqtisadi cəhətdən qüdrətli dövlətə çevrilməsi» uzun müddətli strateji vəzifə yerinə yetiriləcəkdir. Bu vəzifənin yerinə yetirilməsi isə Respublikamızın dünyanın inkişaf etmiş dövlətləri sırasına daxil olması və özünəməxsus yüksək yer tutması deməkdir.
Məlumdur ki, bu strateji vəzifənin yerinə yetirilməsi nisbətən uzun vaxt, eyni zamanda iqtisadiyyatın təşkili və idarə üçün dövlət tərəfindən çoxsaylı təşkilati, maliyyə­iqtisadi xarakterli tədbirlər görülməsini tələb edir. Fikrimizcə bunların hərəsində mühüm yeri Azərbaycanın hərtərəfli inkişafı, zəngin və iqtisadi cəhətdən qüdrətli dövlətə çevrilməsi strategiyasının yerinə yetirilməsi mərhələlərini, üsul və vasitələrini, iqtisadi inkişafın əsas istiqamətlərini özündə əks etdirən konsepsiyanin işlənib hazırlanması tuta bilər. Azərbaycanın qarşısında duran uzun müddətli strateji vəzifə mahiyyətcə ondan ibarətdi ki, iqtisadiyyatın ixtisaslaşmış sahələri, ona köməkçi, xidmətedici sahələr və social infrastruktura bütövlükdə Azərbaycanın və onun hər bir regionunun potensial imkanlarına uygun, qarşılıqlı əlaqədə kompleks inkişaf etsin, onun təsərrüfat sahələri dünyada gedən mütrqqi yreniliklərə uyğunlaşsın və müasirləşsin, əhalinin mədəni-texniki və həyat səviyyəsinə görə Azərbaycan dünya ölkələri arasında qabaqcıl mövqeyə çıxsın.
Əgər bir qədər diqqətlə baxsaq bu strateji vəzifənin çətin olduğunu və yerinə yetirilməsi uzun müddət (təqribən 20-25 il) tələb olunduğunu aydın görmək olar. Deməli bu strateji vəzifəni müəyyən dövrlərə, mərhələlərə bölməklə yerinə yetirmək olar. İqtisadiyyatı dağılan, tənəzül dövrünü yaşayan və xüsusilə yeni cəmiyyət qurulucuğuna keçid şəraitində olan dövlətlərin təcrübəsinə istinad edərək və Azırbaycanın yerli şəraitini nəzərə almaqla belə hesab edirik ki, “Azərbaycanın hərtərəfli inkoşafı zəngin və iqtisadi cəhətdən qüdrətli dövlətə çevrilməsi” strateji vəzifəsinin yerinə yetirilməsi müddətini iki mühüm dövrə ayırmaq olar.
Birinci dövr - istehsal, bölgu, mübadilə və istehlak sahəsində bütün təsərrüfat sahələrində bazar münasibətlərinə tamamilə keçidi təmin etmək, neft strategiyasını tamamilə həyata keçirmək, Respublikanın bütün maliyyə-investisya mənbələrindən, xüsusilə neft strategiyasının həyata keçirilməsindən yaranan maliyyə-investisiya mənbələrindən səmərəli istifadə etməklə Azərbaycanda sosial­iqtisadi inkişafı sürətləndirmək, iqtisadiyyatın bütün sahələrində mövcud potensial, hərəkətə gətirmək və ondan səmərəli istifadə etməklə, respublika iqtisadiyyatının bütün sahələrinin yüksəlməsinə və mənfəətlə işləməsinə nail olmaq.
Azərbaycanda hələ birinci mərhələnin vəzifələri yerinə yetirilir. Birinci mərhələnin başa çatması bütün metalurgiya, maşınqayırma, yüngül sənaye sahələrinin, ixtisaslarının kənd təsərrüfatı sahələri və emal sənayesinin inkişafı, iqtisadiyyatın neftdən asılılığının azaldılması və müəssisələrin mənfəətlə işləməsinin təmin edilməsi istiqamətində hələ çox iş görülməlidi.
İkinci dövr - iqtisadiyyatin bütun sahələrini yeni texniki, texnoloji baza Ozarinda daha səmarəli və kompleks inkişaf etdirmək, modernləşdirmək, strukturunda ixrac yönumlü məhsulların və elmi-texniki tərəqqinin istiqamətlarini özunda əks etdirən sahələrin xüsusi çəkisinin artması istiqamətində dəyişikliklər etmək, məhsuldar qüvvələrin nisbətən səmərəli yerləşməsinə, regionların istehsal potensialı arasında kəskin fərqlərin aradan qaldırılmasına, kiçik və orta şəhərlərin, xüsusilə regonal mədəni-iqtisadi mərkəz xarakterli şəhərlərin yüksək səviyyədə inkişafına nail olmaq.
Regional inkişaf üzrə hər bir Dövlət proqramı, bu strateji vəzifənin iki dövründən birində qarşıya qoyulan konkret vəzifələrin yerinə yetirilməsində özünə məxsus xüsusiyyətləri olan xüsusi bir mərhələdir.
Yuxarıda göstərdiyimiz kimi, ölkə üzrə investisya qoyuluşunda, mal və xidmətin həcmində, sənaye məhsulu istehsalında, məhsul ixracında, əhalinin ərazi üzrə təmərküzləşməsində, dövlət büdcəsinə daxil olan gəlirlərin həcmində Bakı şəhəri ilə digər rayonlar arasında kəskin fərqlər azalmalıdır.
Əgər diqqətlə fikir versək “Azərbaycanın hərtərəfli inkişafı, zəngin və iqtisadi cəhətdən qüdrətli dövlətə çevrilməsi” strateji vəzifəsinin yerinə yetirilməsi imkanının əsasən qeyri-neft sektorunun kompleks inkişafından, bu sahələrin inkişaf imkanları isə başlıca olaraq Bakı şəhərindən kənar regionlarda olduğuna görə regonların inkişafından asılı olduğunu görə bilərik. Regonların bütün istehsal potensialını hərəkətə gətirmək, onlardan tamamılə və səmərəli istifadə etmək, regionlar arasında kəskin inkişaf fərqlərini aradan qaldırmaq respublikamızın hərtərəfli inkişafının müqəddəm şərtidir.Bu məsələnin vacibliyi həm də ondan irəli gəlir ki, müstəqillik illərində regonlarımızın sosial-iqtisadi inkişafında böyük nəaliyyətlər qazanılmasına baxmayaraq onlar arasında xüsusilə Abşeron iqtisadi rayonu ilə (Bakı şəhərilə birlikdə) digər iqtisadi rayonlar arasında istehsal imkanlarına uyğun olmayan və tarixən yaranmış kəskin sosial-iqtisadi inkişaf fərqləri mövcuddur.
Azarbaycarnn suratli sosial-iqtisadi inkişafmm mu­ hum masalalardan biri iqtisadiyyatda dovlat sektoru ila ozal sektor arasmda optimal nisbat yaratmaq, dovlat sektorunun idara olunmas1rnn takmilla masi va onun cemiy­ yatin hayatmda rolunun muayyanla dirilmasidir. lndi istar nazeri tahlil va Gmumila dirmalar, istarsa da praktika G<;un bu masalalarin ahamiyyati artir. Müstaqillik illarinda biz ba­ zar iqtisadiyyat1na ke<;id problemlarini hall etmak 09un isla­ hatlar aparm, . iqtisadiyyatm butün sahalarinda 6zal bolma­ nin xususi 9akisinin artmasma, bazar munasibatlarinin for­ mala masma 9all m1 1q va yena 9alt 1nq. Bu gun bu proble­ min halli istiqamatinda 9ox i gorulmG dGr. Naticade, mul­ kiyyatda, bolguda, ictimai munasibatlar sisteminda, ahalinin işla taminatmda, galir manbalarinda bazar mu­ nasibatlarinin prinsiplari hokmran xarakter daş1yrr. lndi qarş1ya •xan vazifa bu münasibatlarin takmillaşmasi, onlann tanzim va idara olunmasmda dovlatin dunya tac­ rilbasina va Azarbaycan realhgma uygun galan yerinin mtiayyanh:Jşdirilmasidir. Fikrimizca, burda halledici masa­ lalardan biri dovlat sektorunun hacmila ozal sektor arasmda nisbat masalasidir.

Malumdur ki, ayn-ayn olkalarda bu nisbat hamin olka­ nin obyektiv araitindan, tarixi inki af xususiyyatlarindan, iq­ tlsadiyyatin inkişaf saviyyasindan va i.a. amillardan as,lr ola­ raq muxtalif olur. Lakin faktlar gostarir ki, dovlat iqtisadiyya­ t,n strateji ahamiyyat kasb eden apanc1 sahalarini asasan oz mulkiyyatinda, yaxud da ozunun birbaşa nazarati altinda saxlayir, mulkiyyatda dovlatin pay, bir qayda olaraq 20%­ dan yuxan, bazan bundan iki dafa 9ox, investisiya qoyulu­ unda 30%-dan yuxan, ahalinin sosial taminatinda daha

· yuksak xususi 9akiya malik olur, ODM istehsallnda da mu­ ayyan maksimum va minimum hadlari, asaslr dayi iklikliya ugramayan xususi 9aki gostaricilari vard1r.
Butun bu sahalarda Azarbaycan şaraitinda alverişli nisbatlar neca olmahdir? Bu sualrn elmi cahetden esasland1- nlm1ş cavablan Azarbaycarnn sosial-iqtisadi inkişaf problem­ larinin musbat halli u9un muhum ahamiyyat kasb edir. Biz bela hesab edirik ki, ozal bolma 75-80% saviyyasinda qarar­ laşa bilar. Ozal bolmanin xüsusi c;akisinin haddan art1q yüksak olmas1 va getdikca iqtisadiyyatm bütün sahala­ rinda hokmran movqe tutmas1, yani «na qadar miimkün­ dürsa, o qadar iqtisadiyyatm biitün sahalari ozal sektor­ da camlaşdirilsin» xatti müayyan vaxtdan sonra onun dovlat tanzim va idara olunmasmda müayyan c;atinliklar dogura bilar. Bunu biz diinya maliyya bohram baş verdi­ yi son iki-iic; ilda yaranm1ş vaziyyatin timsahnda aydm gordiik. Metallurgiya, yanacaq-energetika, maşmqay1r­ ma, kimya, ixtisaslaşdmlm1ş iri hacmli aqrar-sanaye sa­ halarinda numunavi dovlat muassisalarinin, yaxud dovlatin i ,tirak, ila şarikli muass1salarin tGşkili mumkundur. Bu istiqa­ metde dovlatin faaliyyati genişlene bilar. Dovlat bu tip mues­ sisalerda i 9ilerin hayat va faaliyyati u9un laz,m, şarait yarat­ maqla ozal muassisalarda de hamin qaygrlann hayata ke9i­ rilmesina talabat yarad,r. Hazirda 9oxsaylr ozal müassiselar nisbaten yuksak amek haqq, versalar de bu muessisalarde
amak va istirahatin ta$kilinda noqsanlar vardir. Manzil tikinti­ sinin ta$kili va idara olunmasmda, habela bu prosesa naza­ rat olunmasmda da dovlatin rolunu artirmaq ahamiyyatli olard1. Bu masalani yalmz muassisa va idara rahbarlarinin, kollektivlarin ta$abbuskarhg1rnn ixtiyanna vermak hec; da ha,. mi$a musbat natica vermir. Mu$ahidalar gostarir ki, mahz bu sababdan elm, tahsil, sahiyya va digar xidmat muassisalari arasmda son 10-15 ilda i$c;ilarin manzilla taminatmda kaskin farqlar yaranm1$d1r.
Olkamizda dovlat budcasinin vasaiti arttr va yaqin ki, ga­ len illarda daha da artacaqd1r. Budcamiz sosial yonumlu ol­ duguna gore onun vasaitinin c;ox hissasi yaxm galacakda da sosial infrastrukturun inki$afma va sosial problemlarin halli­ na yonalacakdir. Bununla yanaş1 dovlat budcasinin vasa­ itinin real sektorla va sosial infrastruktura sahalari ara­ smda bolunmasi, real sektorun inkişafmda dovlat bud­ casinin rolunun artmlmas masalalarina diqqat verme·:e laz1md1r. Burda şarikli muassisalarin taşkilini, qeyri-neft sektorunda bir ox ixtisaslaşmlş sanaye va kand tasar­ rufat1 sahalarinda istehsal olunan mahsullarm bir hissa­ sinin muqavila asasmda tadaruku va sat1ş1m dovlat oz uzarina gotura bilar va i.a.
esas masalalardan biri, regional siyasatin movcud nor­ mativ-huquqi bazas1m takmilla$dirmak, inki$af etmi$ xarici olkalarin tacrubasinda smaqdan kec;mi$, Azarbaycarnn yerli
$araitina uygun galen va yeni proqramtn yerina yetirilmasini tamin eda bilan yeni qanunlar, farmanlar va digar normativ­ huquqi sanadlar qabul etmakdir (bu haqda bu kitabm IV-cu faslinda atrafll malumat verilmi$dir).
Bir daha xat1rlatmag1 vacib bilirik ki, Azarbaycanda regi­ onal siyasatin asaslanm, $8harlarin va kandlarin inki$afm1,
$8harla kand arasmda munasibatlarin tanzimlanmasini, stra­ teji planla$dirma va maqsadli proqramlann haz1rlanmas1rnn asaslanm muayyan eden qanunlann i$Ianib haz1rlanmas1 va qabulu vaxt1 c;atm1$d1r.

Eyni zamanda problemi hall etmak u9un alava tadbirlar gorulmasi de vacibdir. Bunun O On yaranmIş şaraita rnuva­ fiq olaraq movcud regional siyasat takmillaşdirilmalidir.

Bela şaraitda dovlat regional siyasati:

• 
  Respublikarnn butun inzibati arazi vahidlarinin va iqti­ sadi rayonlannm daxili maddi ehtiyatlanndan, elmi-texniki, amak va maliyya resurslanndan samarali istifadaya;
  
• 
  Xarici maddi, maliyya, kadr va elmi-texniki resurslarm inki af saviyyasi nisbatan a ag1 olan iqtisadi rayonlara daha i;;ox calb edilmasina;
  
• 
  lmkan daxilinda xarici sahibkarlarla milli sahibkarlann birga va mustaqil-aynhqda tasarrufat91hq formalannin va faa­ liyyatinin taşkili va inki afma yonaldilmalidir.
  

esasan yuxandak1 strateji maqsad va vazifalarin yerina yetirilmasi gedi$ini istiqamatlandirmak, inkişafm umumi stra­ tegiyasmda, maqsad va vazifalarinda arabir takmilla$dirma­ lar aparmaq, yeni inki$af strategiyas1 i$Iayib hazirlamaq ui;;un lqtisadi lnki$af Nazirliyi nazdinda muvafiq ixtisash alim­ lardan, praktiki i$<;ilardan va dovlatin salahiyyatli numayan­ dalarindan ibarat daimi faaliyyat gostaran xususi komis­ siya yarad1lmas1 maqsadauygun olar. Komissiya dovlat ahamiyyatli oldugundan onun ta$kilati strukturu, i$ prinsipi