Respublikanın sosial-iqtisadi inkişaf strategiyasının təkmilləşməsi

va faaliyyatinin asas istiqamatlarinin bilavasita Respublika
Nazirlar Kabinetl tarafindan mGayyan edilmasi maqsadauy­ gun olard1.
Fikrimizca, komissiyaya a$ag1dak1 vazifalar havala oluna bilar:

• 
  Har muayyan vaxtdan bir (5-1O illik muddat ui;;un) re­ gional siyasatin asaslanrn i$Iayib haz1rlamaq, onun obyekti, vazifasi va maqsadini muayyan etmak; ·
  
• 
  · Respublikada regional siyasatin obyektlari ola bilan tasarrufat sahalarini, arazi vahidlarini va sosial-iqtisadi pro­ seslari muayyan etmak va elmi cahatdan asaslandirmaq;
  
• 
  Regional investisiya, maliyya, kredit, qiymat va vergi siyasatinin prinsipial asaslanrn işlayib haz1rlamaq;
  
• 
  Tasarrüfat sahalarinin, regionlann ( ahar, inzibati va iqtisadi rayon) iqtisadiyatmm sabit inki af1 proqnozlanrnn, st­ rateji plan va maqsadli proqramlann i lanib haz1rlanmas1 metodlarm1, usul va vasitalarini muayyan etmak va elmi ca­ hatdan asaslandtrmaq.
  

Eyni zamanda komissiya a ag1dak1lan i layib haz1rlaya bilar:

• 
  Maqsadli proqram, strateji plan va proqnozlardan dovlat regional tasarrufat siyasatinda istifada olunmas,nm prinsipial asaslannr;
  
• 
  Azarbaycanda azad iqtisadi zonalann, xususi iqtisadi zonalann - AIZ, XIZ yaranmas1 haqqmda qanunun talablarini konkret regiona tatbiq edarak bela zonanrn yarad1lmasm1 asaslandirmaq;
  
• 
  Dovlat va bazar strukturlu muassisa va ta kilatlann, ayn-ayn fardlarin xarici iqtisadi alaqalarinin onlann har biri­ nin va ham1s1rnn manafeyini nazara almaqla tanzim va idare edilmasi tadbirlarini;
  
• 
  Regionda dovlat mulkiyyatinda olan muassisalarin ara­ smda va bela muassisalarla ba qa tabelikda olan muassisa­ lar arasinda munasibatlarin tanzim va idara olunmas, mexa­ nizmini;
  
• 
  Tabiatdan samarali istifada va atraf muhitin muhafi:?asi Ozra regional tadbirlar: kompleksini;
  
• 
  Regional demoqrafiya siyasatini, xususila regional ta­ sarrufat sahalari 09un kadrlann haz1rlanmas1 va bolU durOl­ masinin, amak ma gullugunun elmi cahatdan asasland1nl­ mJş siyasatini.
  

Regional siyasatin maqsad va vazifalari muayyan edilar­ kan respublika iqtisadiyyatmm movcud vaziyyati, sosial şa­ iait, neft muqavilalari, damir yolu, hava va boru-kamar naq­ liyyatm1n inkişaf1 sahasinda aide olunmu nailiyyatlar va qar­ 1da duran vazifalar, yurd-yuvas1ndan qa9qm va macburi k69kun olmuş minlarla soyda 1m1zm yaşay1 va i yerlarila taminat masalalari nazara almmal1dir.

Azarbaycanda 1997-ci ildan ba$Iayaraq maqsadli proq­ ramlarm hazirlanmas, va tatbiqi sahasinda toplanm,$ mus­ bat tacrubanin tahlili va dunya miqyas1nda bu istiqamatda gorulan i$Iarla tarn$hq bela qanaata galmaya asas verir ki, respublikarnn galacak sosial-iqtisadi inki$af1 bir qayda olaraq maqsadli dovlat proqramlanrnn haz1rlanmas1 va hayata ke,;:i­ rilmasina, movcud proqramlann onlann yerina yetirilmasi ge­ di$inda qazanilm,$ tacrubani nazara almaqla takmilla$diril­ masina asaslanacaqd1r.

Dovlat Proqram1rnn yerina yetirilmasi sahasinda yerli ic­ ra hakimiyyat orqanlannin, baladiyyalarin qar$1smda ,;:ox muhum vazifalar durur. Ayn-ayn respublikadaxili iqtisadi ra­ yonlarda hayata ke,;:irilmasi nazarda tutulan istehsal va sosi­ al xarakterli tadbirlarin asas icra91lan digar dovlat ta$kilatlan ila barabar yerli icra hakimiyyat orqanlan va baladiyyalardir. Misal u,;:un, regional sosial-iqtisadi inki$afm birinci Dovlat Proqram1nda Ab$eron iqtisadi rayonunda nazarda tutulan 36 tadbirdan 21-nin (58,4%), Ganca-Qazaxda 90 tadbirdan 69- nun (76,4%) icra91s1 ba$qa dovlat ta$kilatlan ila barabar yerli icra hakimiyyat orqanlan va baladiyyalardir. Ba$qa rayonlar­ da bu gostaricilar bundan he,;: da az deyil.
2009-2013-cu illari ahata edan ikinci Dovlat Proqramm­ da nazarda tutulan tadbirlarin hayata .ke,;:irilmasi u,;:un yerli icra hakimiyyat orqanlan va baladiyyalar uzarina muhum va­ zifalar qoyulmul;idUr.
Qeyd etmak vacibdir ki, regionlanm1zda halalik ahalinin muvaqqati sarbastla$an pul vasaitini safarbarliya almaq va istifada etmak imkanlanndan samarali istifada olunmur. 2006-c, ilda ahalinin banklardak1 amanatlarinin mablagi 2005-ci ilin muvafiq dovruna nisbatan 65,7% artmI$ va 819,5 milyon manat olmu$dur. Gorunduyu kimi artIm faizi yuksak olsa da umumi mablag a$ag1dir. 8halinin muvaqqati sarbastla$an pul vasaitlarinin safarbarliya ahnmas1 va istifa­ dasi respublikanm investisiya imkanlarm, xeyli art1rard1, regi-
onlarda istehsal va xidmat sahalarinin inkişafina musbat ta­ sir edardi.
Bak1 şahari ila madani-iqtisadi cahatdan bu şahara meyl eden arazilara birlikda baxmadan Abşeronun sosial-iqtisadi inki$af problemini hall etmak düzgün olmazd1. Biz X121, Ab­
şeron, Qobustan rayonlanna mahz Bak1 şaharila six alaqada olan, onun arzaq mahs!Jllanna, alava iş9i qüwasina talabat1- nm bir hissasini odayan, bu bax1mdan şaharin galacak inki­
şaf1 istiqamatlarina müayyan daracada tasir edan bir arazi kimi baxmal1y1q. Yani, Bakr şaharinin inkişaf1 ila hamin arazi­ larin inki$af1nr six alaqada goturmaliyik.
Maqsadli dovlat proqramlanrn ilkin haz1rlay1b hayata ke­
,;:irmi$ dovlatlarin tacrubasinda sübut olunmuşdur ki, har bir proqram na daracada asasland1nlmtş olmasmdan as1h olma­ yaraq birdafalik iş olmay1b dovrdan-dovra takmilla$an bir prosesdir. Bu prosesa proqramtn ozünun na daracada real olmas1 ila yana$1 olka daxilinda va olkadan xaricda ba$ ve­ ran hadisalar, formalaşml$ ictimai muhit tasir edir. Bazan avval proqramda vacib bilinan vazifa sonra arxa plana ke9i­ rilmali olur, yeni $arait ücün yeni, daha aktual vazifa qar$1ya 91x1r, yaxud qarş1ya 91xan vazifalarin yerina yetirilmasi u,;:un laz1m olan müddat dayi$ir va i.a. Natica etiban ila faaliyyatda olan proqramda müayyan dayi$ikliklar edilir, takmilla$dirma­ lar aparrlir. Bu ham da ondati irali galir ki, respublikarnn regi­ onlannda iqtisadiyyatin inki$af saviyyasi, ehtiyatlar va prob­ lemlar, tabii iqlim şaraiti bir-birindan farqlanirlar. evvalki proqramda oldugu kimi yeni proqramda da inki$af1 mümki..in olan sahalarin hec da ham1s1 ahata olunmam1şd1r. Ela tasar­ rufat. sahalari va imkanlar var ki, onlar yalnrz indiki prpqra­ mtn yerina yetirilmasi gedi$inda aşkarlanacaq va istifadasi mümki..in olacaq, bazi sahalarin inki$af1 proqramda dovlat ta­ rafindan dastaklanir, lakin yalniz yax1n galacakda inki$af eda bilar.
Regionlann sosial-iqtisadi inki$af1 Dovlat Proqramlan na­ hang va 9ox cahatlidir. Tabii ki, onlar na qadar asaslandml-

mi$ olsa bela, yerina yetirilmasi gedi$inda takmillaşdirilma­ lar, kanarlaşmalar, yeni ehtiyat menbalarinin aşkara 9IxmasI va istifadasina ehtiyac yararnr. Demali, elmi axtanşlar, elmi cahatdan asaslandmlmt$ takliflar haz1rlanmas1 masalasi ha­ mi$a on planda durmahdtr.

Bunun asas sabablarindan biri, belka da birincisi ondan ibaratdir ki, respublika daxili regional sosial-iqtisadi inki$af proseslarinin tanzimlanmasinda dovlatin rolu va muvafiq normativ-hOquqi baza halalik istanilan saviyyada deyil.
Respublikam1zda son 15-16 ilda bütovlukda sosiai-iqti­ sadi inki$afin, ayri-ayn tasarrufat sahalari va muassisalarin faaliyyatinin tanzimlanmasinin normativ hüquqi bazastntn va mOvafiq tanzimlama mexanizmlarinin formala$mas1 va tatbi­ qi istiqamatinda 9ox i$ gorOlmOşdOr. Lakin bunu regional iq­ tisadiyyat1n tanzimlanmasi, bunun 090n normativ-huquqi ba­ za yarad1lmas1 haqqinda demak olmaz.
Haz1rk1 şaraitda respublikada iqtisadiyyatin bir 9ox ixti­ saslaşmlş sahalarinin va $9harlarin inki$aftntn bir sIra regi­ onlarda nisbatan lang getmasinin başhca sabablarindan biri iqtisadi rayonlarda va şahar aqlomerasiyalarinda sosial-iqti­ sadi inki afin idara olunmas1 va islahatlann apanlmas, saviy­ yasinin nisbatan lang getmişdir.
Bela ki, t,azirda iqtisadi siyasat asas obyekt kimi respub­ likanin bOtovhJkda xalq tasarrufat1rn, ya da onun ayn-ayn sa­ halarini va inzibati-arazi vahidlarini goturur. respublikanin ta­ sarrufat sahalari va arazisi bir-biri ila six iqtisadi, madani­ mai$at, ticarat alaqalarinda olan arazi vahidlarinin macmu­ sunun (iqtisadi rayonlar, $ahar aqlomerasiyalan), idara olun­ masI diqqati kifayat qadar calb etmir. Gorunur bunun natica­ sidir ki, halalik bizda respublika daxili regional siyasatin ha­ yata ·kec;irilmasinin usul va vasitalari dovlat sanadlarinda muayyan qanunlar va digar normativ-huquqi sanadlarla ras­ mi olaraq müayyanla$dirilmami$dir.
Respublikarnn iqtisadi rayonlannin va diger nisbetan bo­ yuk regionlanntn inkişaf1nt tanzimlayan qanunlar da qebul
olunmam1$d1r. Regional siyasat va regional tanzimlama asasan yalniz inzibati-arazi vahidlari Ozra yerina yetirilmakla mahdudla$1r.
Nahayat, ba$qa bir muhum cahata da diqqati calb etmak

istardik. Har bir Dovlat Proqram, butun regionlanm,zm va butun tasarrufat faaliyyati sahalarinin kompleks inki a­ fm1 ahata edan nahang sanaddir. BUtün ahalinin, har ka­ sin va butun regionlarm manafeyila baghd1r. Demak, onun yerina yetirilmasi da bütün regionlanm,zm va xal­ q1m1zm albir faaliyyatindan as1h olacaqdtr. Cah maq la­ z1md1r ki, har bir proqramm ahamiyyatini, onu yerina ye­ tirmak ü ün har kasin na etmali oldugunu ahalinin bu­ tun tabaqalari ba a du sun. Taassüf ki, halalik bu isti­ qamatda kifayat qadar tabligat apanlm1r. Biz bir haqiqati dark etmaliyik ki, bazar iqtisadiyyat1 araitinda har biri­ mizin aynhqda manafeyimiz olsa da Azarbaycan deyilan vahid bir olkada yaşaymq, butun tasarrufat faaliyyati sa­ halarimiz va regionlanm1z bir-birila six baghdtr, yalmz birga faaliyyat araitinda fardi nailiyyatlar qazana va proq­ ramlan yerina yetira va olkamizi inki af etdira bilarik.

Azarbaycan regionlanrnn enerji potensiahndan samarali istifada va enerji taminatmm mohkamlanmasi u<;un
pr.oqramlann mustasna ahamiyyati vardir. Birinci regional in­ ki$afm Dovlat Proqram1nda dunya tacrObasinda clan alter­ nativ enerji manbalarindan (g0na$, kOlak, termal sular ener­ jisindan, kir;ik su elektrik stanisiyalanndan) istifada etmak va onlan inki$af etdirmak maqsadila rnuvafiq takliflar taqdim et­ mak muhOm vazifa kimi Nazirlar Kabinetinin qar$1Stna qoyul­ du. Yeni Proqramda isa bu enerji manbalarindan istifada etmak ugun mOvafiq tadbirlar gorOlmasi nazarda tutulrnu$dur.81batta, haz1rda Azarbaycanin enerji taminatm­ da ela ciddi problemlar yoxdur. Ham da adat etdiyimiz yana­ caq-enerji novlari da kifayat qadardir. Lakin unutmaq olmaz ki, Azarbaycarnn enerjiya olan talabat1 yaxm illarda xeyli ar-
tacaqdir. Respublikam1zm Rusiya, Gurcustan, Turkiya va lrarnn enerji sistemina inteqrasiyas1 sahasind;} boyuk imkanlanrn da nazara almaq laz1md1r. Digar tarafdan Azar­ baycanda alternativ enerji menbalari (xususila guna$, külak, su, termal sular) kifayat qadardir va onlardan halalik demak olar ki, istifada olunmur. Ham de onlar Ab erondan kanar iq­ tisadi rayonlanm,zda daha 9ox var va bunlardan istifada ra­ yonlann iqtisadiyyatma müsbat tasir eda bilar.
Malumdur ki, bazar iqtisadiyyatl $araitinda mahsul bir ba$a istehlak ü9ün istehsal olunur, onun keyfiyyati yüksak olmah va al1c1lann talabatm1 odamalidir. Buna gore da key­ fiyyat masalasi daim diqqat markazinda olur. Azarbaycanda indiya qedar bohranm qar$Is1nI almaq, arzaq probleminin yum ald1lmas1, sabit inki$afm tamin olunmas1 kimi masalalar on plana ke9diyindan keyfiyyat masalasi dovlat tarafinden kaskin qoyulmurdu, bir nov sat1c1larla ahc1lann konullu i$ina 9evrilmi$di. Lakin nazara almaq laz1mdir ki, mahsulun key­ fiyyati va dünya standartlanna uygunlugu masalasi dovlatin xarici bazarda ozüna layiq yer tutmasI, daxili bazann qorun­ masI, yuksak manfaat alda edilmasi masalasidir. lndi olka iqtisadiyyat1 butt.in sahalarda sabit suratla inki$af edir, olka­ nin dCmya iqtisadi sistemina inteqrasiya prosesi guclenmi$, ehalinin hayat saviyyasi va talabat, yuksalmi$dir. Bela $ara­ itda mahsulun, i$in keyfiyyatinin yüksaldilmasi problemi oz kaskinliyi ila qar$Iya 91xm1$dir. Odur ki, hala birinci regional inki$af proqram1nda muassisalarda beynalxalq standartlara cavab veran mahsul istehsahrn va onlann dünya bazanna ix­ rac1n1 stimulla$d1ran muvafiq tadbirlar gorülmasi qar 1ya mu­ hum vazifa· kimi qoyulmu$dur. 2009-2013-cü illeri ahata edan regional inki$af üzra Dovlat proqramma uygun olaraq Azarbaycanda yaxm galacakda nisbatan süratla inki$af1 va mahsulunun ixrac1 nazarda tutulan pamb1q, üzum, 9ay, mey­ va-taravez, barama va tütün emah ile alaqadar sahalarin mahsullanrnn keyfiyyatinin yuksalmasina diqqati artIrmaq la-
zrm galir. Fikrimizca, ahalinin istehlak talabinin, ahc1hq qabiliyyatinin, bazarm konyukturunun, muvafiq mahsul­ larm xarici bazara •x• imkanlarmm va digar masalala­ rin oyranilmasila alaqadar elmi-tadqiqat i larini maq­ sadyonlu formada geni landirmak, balka da muvafiq el­ mi-tadqiqat markazi yaratmaq maqsadauygun olard1.
Malumdur ki, darman lavazimatlannm istehsah u9un res­ publikanrn butun regionlannda geni imkanlar vardrr. Nax91- van MR, Ganca-Qazax, Lankaran-Astara, Kur-Araz, $aki­ Zaqatala rayonlan darman bitkilarila zangindir. Prezident farmanr bizim diqqatimizi bu masalaya calb edarak gostarir ki, ahalinin saglamhgrn1 qorumaq maqsadila yuksak keyfiy­ yatli mahsul va darman lavazimatrrnn istehsahrn va idxahnr tamin edan tadbirlar (keyfiyyata nazaratin maddi-texniki ba­ zas1nrn guclandirilmasi da daxil olmaqla) gorulsun.
Dovlat Proqramlanrnn asas magzi sosial-iqtisadi inki afa dovlatin idaraetma tasirini guclandirmak yolu ila regionlann suratli inki af1na nail olmaqdan ibaratdir. Buna gora da Proqramda dovlat idaraetma strukturlanrnn, Nazirlar Kabine­ ti va yerli icra hakimiyyati orqanlarmm sosial-iqtisadi inki af sahasinda faaliyyatinin guclandirilmasi va bunun u9un onla­ nn ta kilati qurulu u va idaraetma faaliyyatinin takmilla diril­ masi masalasi qar 1ya qoyulur. icra hakimiyyati orqanlannda arazi idaraetma i inin yax 1la d1nlmas1, samaraliliyinin art1nl­ mas1, bu hakimiyyat orqanlan i 9ilarinin onlara havala edil­ mi arazida sosial-iqtisadi problemlarin hallinda masuliyyati­ nin art1nlmas1 zaruri sayrlrr. Bunun u9un bir s1ra icra hakimiy­ yati orqanlannda vazifa va salahiyyatlarin, idara aparatlann­ da masuliyyat hissinin art1nlmas1, nizam-intizamrn guclandi­ rilmasi, icra hakimiyyati orqanlannrn vatanda larla i larinin yax 1la d1nlmas1, onlann ariza va ikayatlarina vaxtinda va muntazam bax1lmas1, haqh talablarinin hall edilmasi uc;un zaruri tadbirlar gorulmasi vacib sayrhr.
81batta ikinci Proqramda regionlann inki afr ila baglr irali surulan masalalar, qar rya qoyulan vazifalar bizim gostar-

diklarimizden 9ox geni dir, respublikam,zin sosial-iqtisadi hayattntn va arazi idaraetmasinin buti..in asas sahalarini aha­ ta edir. esas vazifamiz ondan ibaratdir ki, Respublika Prezi­ denti llham 61iyevin fermarnnda va Respublika Nazirlar Ka­ binetinin ilk iclasinda 91x1 mda qar Iya qoyulan maqsed va vazifalar, gorulmasi vacib olan tadbirlar duzgün dark olun­ sun va hayata ke9irilmasi üc;un quvvalar safarbarliya ahnsm.

lnzibati rayonlann lcra Hakimiyyati orqanlan, statistika idaralari, baladiyyalar yeni i yerlarina calb etmak ü9un ra­ yonda i siz va yanm işsizlarin (yaş qruplan va ixtisaslan na­ zara almmaqla) siyah1s1ni tartib etmali, tadrican va imkan daxilinda onlann işla tamin olunmasma fikir vermalidirlar.
***
Malumdur ki, Dovlat Proqramlannda regionlann har biri­ nin inkişaf imkanlan tam nazara al1nmam1şd1r va alma da bil­ maz. Har bir regionun ozunamaxsus xususiyyatlari, alava in­ kişaf imkanlan var ki, bu da har bir region - inzibati rayon va ahar üzra xususi (alt) inkişaf proqramlanrnn işlanib haz1r­ lanmas1 va tatbiqini talab edir. Bu proqramlar Dovlat Proqra­ m1ni aide rahbar tutaraq va once onun şaharlarda, iqtisadi va inzibati rayonlarda yerina yetirilmasi vasitasi kimi işlanib haz1rlanrnahd1r. Dunya tacrGbasinda 9oxdan subut olunmuş-: dur ki, xGsusi regional (iqtisadi, inzibati rayon, şahar) inkişaf proqramlannm hazirlanmas1 va tatbiqi regional inki afm dov­ lat tanzimlanmasinin umumi vasitasidir.
Bunun vacibliyini Azarbaycan Respublikasrrnn Prezidenti
llham 61iyev regionlara safarlari zamarn ozOnGn c;1x1şlannda dafalarla qeyd etmişdir. Respublika Nazirlar Kabinetinin 2005-ci ilda sosial-iqtisadi inkişafm yekunlanna hasr olun­ muş iclasmda 91x1şmda bu masale barada daha konkret for­ mada qeyd etmişdir: «lki i! bundan avvel qabul edilmiş proq­ ramda asas istiqamatlar muayyan edilibdir, bununla yanaş1 orada konkret tadbirlar plarn da var. Yena deyirem, eyni za-
manda har bir rayonun, har bir kandin oz proqram1, oz ted­ birlar plan, olmahdtr. Buradan, Baktdan butun bunlan gor­ mak, bunlann ham1sm1 idara etmak mumkUn deyildir». BU­ tun bunlar haz1rda iqtisadi rayon, inzibati rayon va ahar miqyash proqramlann hazirlanmast va tatbiqi masalasinin c;ox vacib oldugunu gostarir. Kec;an muddatda bu sahada bir nec;a taşabbus gostarilmiş, muayyan i lar gorülmOşdOr. lqti­ sadi lnki af Nazirliyinin lqtisadi islahatlar markazinda Lanka­ ran va Nax91van regionlannin sosial-iqtisadi inkişaf proqram­ lann1 haz1rlam1şlar, Avropa iqtisadi Birliyi Azarbaycanm bir ne9a şaharinin inkişaf proqramm1 taqdim etmişdir. Lakin bu proqramlar yerlarda sosial-iqtisadi inkişaftn hartarafli tahlili­ na kifayat qadar asaslanmad1gmdan, bir sira hallarda Sovet­ lar dovrunda regional inkişaf proqnozlarin1n işlanib haz1rlan­ mas1 tacrUbasina istinad etdiyindan, proqram1n icrasina va­ hid rahbarlik olmad1gmdan, maliyyalaşma manbalarinin kifa­ yat qadar olmamasindan va i.a. sabablardan oz haqiqi tatbi­ qini kifayat qadar tapa bilmir. Bununla yana 1 Qabala rayo­ nunda, Ganca şaharinda va ola bilsin ki digar inzibati rayon va şaharlarda d_ainzibati-arazi vahidlarinin ozunamaxsus in­ kişaf tadbirleri i lanib haztrlanm1şd1r.
Lakin bunlar hala butun rayon va aharlari ahata etmir, kifayat qadar elmi va normativ-huquqi asasa malik deyil, dovlat tarafindan hale kifayat qadar dastaklanmir.

lnzibati rayon va şaharlar uzra regional maqsadli proqramlarm haz1rlanmas1 va tatbiqi u un bu masala onca dovlat regional siyasatinin başhca formas1 kimi qabul edilmali, muvafiq normativ-huquqi baza yaradll­ mah, qanun, farman va_sarancamlar qabul edilmalidir.