Respublikasi konstitutsiyasi asosiy

O‘zbekiston fuqarolarining Konstitutsiyada belgilangan burchlariga:

• 
  Konstitutsiya va qonunlarga rioya etish;
  
• 
  boshqa kishilarning huquqlari, erkinliklari, sha'ni va qadr-qimmatini hurmat qilish;
  

• O’zbekiston xalqtning tarixiy, ma'naviy va madaniy merosini avaylab asrash;

• 
  madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish;
  
• 
  atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish;
  
• 
  qonun bilan belgilangan soliqlar va mahalliy yig‘imlarni to‘lash;
  
• 
  O‘zbekiston Respublikasini himoya qilish;
  
• 
  qonunda belgilangan tartibda harbiy yoki muqobil xizmatni o‘tash kabilar kiradi.
  

Har bir fuqaro o‘z burchlarini halol va vijdonan bajarsa, yurtimiz tinch, osoyishta, xavfsiz, farovon bo‘lishiga zamin yaratiladi.
Konstitutsiya va qonunlarga rioya qilish


O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarida bajarilishi shart bo‘lgan talablar aniq
ko‘rsatilgan. Ushbu talablarning o‘z vaqtida, halol va vijdonan bajarilishi Vatan tinchligi, millatlar totuvligi, xavfsizligi, osoyishtaligi, taraqqiyoti uchun g‘oyat zarurdir. Mana shu burchlarning bajarilishi O‘zbekistonda qonuniylik va huquqiy tartiblarni ta'minlash imkonini beradi.
O‘zbekiston hududida yashayotgan har bir fuqaro tomonidan Konstitutsiya va qonunlarda belgilangan burchlarning bajarilishi Vatanimizning istiqbolini belgilab beradi. «Demokratik jamiyat qurish uchun, demokratik tamoyillami to‘la qaror toptirish uchun, eng avvalo mo‘tabar zaminda tavallud va tarbiya topgan shaxs, o‘zini aynan shu yurt farzandi deb biluvchi inson o 'z davlati, o'z xalqi oldidagi, uni katta umidlar bilan tarbiya qilgan, voyaga yetkazgan jamiyat oldidagi burchini ado etishi kerak... Har qaysi fuqaro, har birimiz: «Shu davlat, shu jamiyat menga nima berdi?» deb emas, balki «Men o‘zim Vatanimga, elu yurtimga nima berdim ?» — deb o ‘ylashimiz va shu aqida bilan yashashimiz kerak»', deya ta'kidlagan edi Prezidentimiz.
Konstitutsiya va qonunlarda belgilab qo‘yilgan burchlarni bajarishi fuqarolarni shu davlat Konstitutsiyasi va qonunlarini tan olganligini anglatadi. Mazkur konstitutsiyaviy talab zamirida mamlakatimizda qat'iy qonuniylik tartibini ta'minlash imkonini beradi.
Qonuniylik — davlatda, jamiyatda mustahkam huquqiy tartib, barqarorlik tinchlik va osoyishtalikning asosidir. Konstitutsiya va qonunlarga rioya etish burchi huquqiy munosabatlarning barcha sub'ektlari uchun umumiy talabdir. Uning ma'nosi shuki, har bir fuqaro hayot faoliyatimng barcha sohalarida Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq xatti-harakat qilishdek e'tiqodga ega bo‘lishi zarur.
Konstitutsiya va qonunlarga rioya qilish faqat ularning qoidalarini buzmaslik emas, fuqarolar o‘z faoliyati, hayotini Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlangan tamoyil va asoslarni, qonun me'yorlarini real voqelikka aylantirishga yordam berish ham demakdir.
Konstitutsiya va qonunlarda jamiyat va davlatning ijtimoiy-siyosiy asoslari, mamlakatdagi huquqiy tartibot, ijtimoiy munosabatlarning butun tizimi o‘z ifodasini topgan.
Shu sababli, ularga har bir fuqaro qat’iy rioya etishga majbur. Bu qoidalarni buzish avvalambor fuqaroning o‘ziga, davlatga, jamiyatga zarar yetkazadi. «Fuqarolar boshqa kishilarning huquqlari, erkinliklari, sha'ni va qadr-qimmatini hurmat qilishga majburdirlar...»
Tarixiy, ma’naviy va madaniy merosni avaylab-asrash


O‘zbek xalqi boy tarixiy, ma'naviy va madaniy meros sohibidir. Shu boisdan Konstitutsiyada, «Fuqarolar O‘zbekiston xalqining tarixiy, ma'naviy va madaniy merosini avaylab-asrashga majburdir» — deb belgilangan. O‘zbek xalqi o‘zi yaratgan tarixiy, ma'naviy, madaniy boyliklarini to‘la saqlash va asrash imkoniyatiga ayrim davrlarda ega bo‘lmagan. Ayniqsa, sobiq sho‘rolar davrida xalqimizning juda ko‘p tarixiy, ma'naviy va madaniy boyliklari talon-taroj qilingan, xorijiy davlatlarga olib ketilgan, o‘zaro va bosqinchilik urushlarida yakson qilingan. Asrlar bo‘yi shakllangan o‘zbek davlatchiligi, huquqiy madaniy meros namunalari sobiq sho‘rolar davrida e'tiborsiz qoldirilgan.
Bugungi kunda xorijiy davlatlarga olib ketilgan va xalqimizning bebaho boyliklarini qaytarish masalalari bilan maxsus komissiya shug‘ullanmoqda.
O‘zbekistonning har bir fuqarosi xalqimizning tarixiy, madaniy, huquqiy boyliklar xazinasini ko‘z qorachig‘iday asrashi, uni kelgusi avlodlarga yetkazib berishni o‘zi uchun farz, ham qarz deb his qilishi zarur.

Atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo’lish

O‘zbekistonda inson va fuqarolar atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo'lishga majburligi Konstitutsiyaning 50-moddasida mustahkamlangan. Inson tabiatning eng muqaddas boyligidir. Inson salomatligi, uning taqdiri, hayoti uchun tabiiy muhit nihoyatda zarurdir. Shu boisdan bu muqaddas burchni bajarish har bir fuqarodan aql, zakovat va tabiatga mehr, muruvvat talab qiladi. Tabiiy muhit qanchalik sog‘lom bo‘lsa insonlar, ayniqsa yoshlar jismonan sog‘lom, baquvvat, kuchli, shijoatli bo‘lib kamol topadi.
Fan va texnikaning taraqqiyoti avj olgan hozirgi kunda insoniyatning hayot kechirish maskani bo‘lmish tabiiy muhit alohida muhofazaga muhtoj. Atrof tabiiy muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lish, asrash «Ekosan». «Orolni qutqarish» jamoat birlashmalari va davlatning maxsus organlari tizimi tomonidan tashkil qilinadi. Har bir fuqaro o‘zi yoki mana shu kabi jamoat tashkilotlarining faoliyatlarida, davlatning tabiatni muhofaza qilish organlari faoliyatida faol qatnashib, o‘zining Konstitutsiyaviy burchini ado etishi zarur. Konstitutsiyada belgilangan bu qoidani amalga oshirish, bu burchning mazmunini ochib berish uchun muhim joriy qonunlar ham qabul qilingan.
Mustaqillik yillarida «O'zbekiston Respublikasining tabiatni muhofaza qilish to'g‘risida»gi, «Yer to'g‘risida»gi, «Suv va suvdan foydalanish to'g‘risida»gi, «Davlat sanitariya nazorati to'g‘risida»gi, «Alohida muhofaza qilinadigan tabiiy hududlar to'g‘risida»gi, «Atmosfera havosini muhofaza qilish to'g'risida»gi muhim qonunlar qabul qilindi. Mazkur qonunlar fuqarolarning tabiat bilan bo‘ladigan muloqotdagi majburiyatlarini belgilaydi. Tabiatga oid qonunlarda belgilangan burchlarni bajarish, ularning buzilishini oldini olish har bir fuqaroning muqaddas burchidir. Tabiatni qanchalik yaxshi asrasak, yashash huquqimizni, sog‘liqni saqlash huquqlarimizni ta'minlash imkoni kuchayadi. Tabiiy muhit sog‘lom bo‘lsa insonlarning umri uzayadi, salomatligi mustahkamlanadi.

Soliq va mahalliy yig’imlarni to’lash burchi

Fuqarolarning konstitutsiyaviy burchlaridan yana biri ularning qonun yo‘li bilan belgilangan soliqlar va mahalliy yig‘imlarni to‘lashga majburligidir (51-modda). Soliqlar yuridik shaxslar va fuqarolarning davlatga to‘laydigan majburiy to‘lovlari bo‘lib, uning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati va ahamiyati shu jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy tizimi, davlatning tabiati va vazifalariga ko‘ra belgilanadi.
Fuqarolar to‘laydigan soliqlar davlat rivojlanishining turli davrlarida respublika hal qiladigan masalalarga qarab o‘zgarib boradi. Hozirgi davrda fuqarolardan olinadigan soliqlarning turlari qonunlarda ko‘rsatilgan. Masalan, «O'zbekiston Respublikasi fuqarolaridan, ajnabiy fuqarolardan va fuqaroligi bo‘lmagan shaxslardan olinadigan daromad solig‘i to'g‘risida»gi 1991-yil 15-fevral qonuni va unga kiritilgan qator o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan hamda shu qonun asosida 1993-yil 16-fevral qonuni va unga kiritilgan qator o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan hamda ana shu qonun asosida 1993-yil 21-mayda qabul qilingan Nizomda ko‘rsatilgan qoidalardagi huquq va majburiyatlar O‘zbekistonning doimiy istiqomat joyiga ega bo‘lgan va ega bo‘lmagan fuqarolar, ajnabiy fuqaro va fiiqaroligi bo‘lmagan shaxslarga tegishlidir.
Soliq to‘lash manbai shaxslarning pul yoki natura tarzida olgan daromadlari hisoblanadi. Bu soliqlar ish haqi to‘lovlari, mukofotlar va boshqa daromadlardan; fuqarolarning dehqon xo‘jaligini yuritishdan olinadigan daromadlaridan; O‘zbekiston Respublikasida doimiy istiqomat joyiga ega bo‘lmagan shaxslarning O‘zbekistondagi manbalardan oladigan daromadlaridan tashkil topadi. Bu soliq va yig‘imlarni undirishni davlat idoralari tomonidan O‘zbekiston Davlat soliq qo‘mitasi, moliya vazirligi organlarining o‘zini o‘zi boshqarish idoralari amalga oshiradi.
Soliqlarni o‘z vaqtida to‘lamagan, to‘lashdan bo‘yin tovlagan, daromadini yashirgan va soliq to‘g‘risidagi qonunlarni buzgan shaxslar uchun moddiy (jarima to‘lash, yashirgan yoki kamaytirib ko‘rsatgan daromadni undirish), ma'muriy (jarima to‘lash) va qonunda ko‘rsatilgan hollarda jinoiy javobgarlik ham belgilangan. Shuni qayd etish kerak-ki, fuqarolardan undirilgan soliqlar va to‘lovlar fuqarolarning ehtiyojlari uchun xalq ta'limiga, sog‘liqni saqlashga, ijtimoiy yordamning boshqa turlariga sarf etiladi.
Soliqlar va yig‘imlar davlatning eng muhim atributlaridan biri bo‘lib, u davlat mahkamalarini saqlash, hokimiyatni mustahkamlash, mudofaa va ijtimoiy sohalar: maktablar, shifoxonalar xodimlarini maosh bilan ta'minlash uchun zarurdir.
8-§. VATANNI HIMOYA QILISh VA HARBIY XIZMATNI O‘TASH BURCHLARI


O‘zbekiston Respublikasini himoya qilish har bir fuqaroning Konstitutsiyada belgilangan asosiy burchidir. O‘zbekiston Respublikasini o‘zining Vatani deb hisoblagan har bir inson uni himoya qilishi nihoyatda zarur va muqaddas tabiiy talabdir. Mazkur burchning mazmuni:
Birinchidan, O‘zbekiston Respublikasi mustaqilligini himoya qilish;
Ikkinchidan, O‘zbekiston Respublikasini hududiy yaxlitligini himoya qilish;
Uchinchidan, respublikaning barcha sohalar bo‘yicha manfaatlarini himoya qilishni;
To‘rtinchidan, O'zbekiston aholisining tinch va osoyishta, xavfsiz va farovon hayot kechirishi uchun zarur bo‘lgan siyosiy, iqtisodiy, huquqiy, madaniy, harbiy tadbirlarida faol qatnashish kabi talablarni o‘z ichiga oladi.
Vatanni himoya qilishdan maqsad O‘zbekiston Respublikasiga qarshi chetdan qilinadigan hujumning oldini olish va har qanday tajovuz qilingan sharoitda qurolli kuchlar yordamida himoya qilishni amalga oshirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratishdir, Vatanni himoya qilish burchining mazmun va mohiyati O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va unga asoslanib qabul qilingan «Mudofaa to'g‘risida»gi qonundan kelib chiqadi. «Mudofaa to'g‘risida»gi qonun:

• 
  O‘zbekiston Respublikasi mudofaasi asoslarini;
  
• 
  mudofaani tashkil etish qoidalarini;
  
• 
  mudofaa to‘g‘risidagi qonunlarni;
  
• 
  mudofaa bo‘yicha Oliy Majlis vakolatlarini;
  
• 
  mudofaa bo‘yicha Prezident vakolatlarini;
  
• 
  mudofaa bo‘yicha Vazirlik va idoralarning vakolatlarini;
  

—mahalliy hokimiyat va ijroiya organlarining vakolatlarini;

• 
  Qurolli Kuchlar haqidagi qoidalarni;
  
• 
  urush holati;
  
• 
  harbiy holat;
  
• 
  safarbarlik;
  

—hududiy mudofaa;
—fuqaro va mansabdor shaxslarning mudofaa to‘g‘risidagi qonunlarni bajarmaganlik uchun javobgarlik tartiblarini belgilab beradi.
Fuqarolarning bu asosiy burchi boshqa davlatlarning doimiy yoki vaqtincha O'zbekistonda yashab turgan fuqarolari va fuqaroligi bo‘lmagan insonlarga taalluqli emas. Chunki ular O‘zbekiston Respublikasida harbiy xizmatga yoki harbiy tayyorgarlikka jalb qilinmaydi Vatanni himoya qilish burchini bajarmaslik O'zbekiston qonunlariga muvofiq huquqiy javobgarlikka asos bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 157-mod-dasida Vatanga xoinlik qilish, 158-moddada O‘zbekiston Respublikasi Prezidentiga tajovuz qilish, 159-moddada O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy tuzumiga tajovuz qilish, 161-modda qo’poruvchilik, 162-moddada davlat sirlarini oshkor qilish O’zbekiston davlatiga qarshi qaratilgan og’ir jinoyatlar ekanligi belgilangan.

Harbiy xizmatni o’tash burchi

Harbiy xizmatni o’tash har bir O’zbekiston fuqarosining muqaddas burchidir. Bu burchning mazmuni «Umumiy harbiy majburiyat va harbiy xizmat to'g‘risida»gi, hamda «Muqobil xizmat to'g'risida»gi O‘zbekiston qonunlarida aniq belgilangan. Umumiy harbiy xizmatni o‘tash burchi:
birinchidan, o‘z Vatanini qurolli himoya qilish uchun majburiy harbiy tayyorgarlikdan o‘tish;
ikkinchidan, O‘zbekiston qurolli kuchlarini harbiy xizmatchilar bilan ta'minlash va harbiy xizmatchilar zaxirasini yaratish;
uchinchidan, fuqarolarni harbiy xizmatga tayyorlash;
to‘rtinchidan, chaqiruv uchastkalarida qayd etilish, zahirada xizmat qilish;
beshinchidan, harbiy ro‘yxatdan o‘tish qoidalariga rioya qilish;
oltinchidan, umumiy harbiy ta'lim olishni o‘z ichiga oladi.
Harbiy xizmat O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari va boshqa harbiy tuzilmalarida umumiy harbiy majburiyatni bajarishlari hamda bitimga binoan xizmat qilishlari borasidagi davlat xizmatining alohida turidir.
Harbiy xizmatning:
—Muddatli harbiy xizmat;
askar, dengizchi; serjant va starshina, shuningdek praporshchik va michman lavozimlarida bitimga binoan harbiy xizmat;
—xotin-qizlar bitimga binoan o‘taydigan praporshchik va michman, shuningdek askar va serjant lavozimlaridagi harbiy xizmat;
—harbiy o‘quv yurtlarining kursanti (tinglovchisi) sifatida o‘taladigan harbiy xizmat;
—ofitserlar lavozimlarida o‘taladigan harbiy xizmatdan iborat turlari joriy etilgan.
Tinchlik vaqtida zaxiradagi xizmat-o‘quv mashqlari yig‘inida qatnashish, urush vaqtida O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlariga safarbar etilganida harbiy xizmatga majburlardan harbiylar ro‘yxatida qayd etilgan ixtisoslari bo‘yicha talab qilinadigan bilim, ko‘nikma va mahoratni saqlab qolish hamda takomillashtirishdan iboratdir.
Harbiy xizmatga birinchi marta chaqirilgan yoki ixtiyoriy ravishda harbiy xizmatga kirgan O‘zbekiston Respublikasining fuqarolari O‘zbekiston Respublikasining xalqiga va Prezidentiga sodiq ekanliklari to‘g‘risida Harbiy qasamyod qabul qiladilar.
Muqaddam Harbiy qasamyod qabul qilmagan harbiy xizmatga majburlar yig‘inga yoki safarbarlikka chaqirilgan vaqtda Harbiy qasamyod qabul qiladirlar. Muqobil xizmat O‘zbekiston Respublikasining «Muqobil (mehnat) xizmat to'g‘risida»gi Qonuni bilan tartibga solib boriladi.
Muqobil xizmat — O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari o‘taydigan davlat xizmatining alohida turidir. Bu xizmat fuqaroning korxonalardagi, muasasalardagi, xalq xo‘jaligi tashkilotlaridagi, yuqori malaka talab etilmaydigan (yordamchi) ishlarni yoki o‘z malakasiga mos ishlarni, shu jumladan falokat, fojia, tabiiy ofat va boshqa favqulodda holatlarning oqibatlarini bartaraf etishga oid ishlarni bajarish bilan bog‘liqdir. Muqobil xizmat fuqarolarni harbiy ishga o‘rgatishni hamda O‘zbekiston Respublikasi Qurolli Kuchlari uchun zahiradagi jangchilar tayyorlashni ko‘zda tutadi.
Muqobil xizmatni o‘tash huquqi quyidagilarga beriladi:
O‘zbekiston Respublikasining 18 yoshdan 27 yoshgacha bo‘lgan, harbiy hisobda turadigan, muddatli harbiy xizmatga chaqirilishi lozim bo‘lgan fuqarolari, basharti ular:

• 
  xizmatga chaqirilayotgan shaxsdan tashqari 16 yoshga to‘lmagan to‘rt va undan ortiq bo’lali oiladan bo‘lsalar;
  
• 
  harbiy xizmatni o‘tash davrida nogiron bo‘lib qolgan ota-onasi yoki aka-uka (opa-singil) lari bo‘lsa;
  

—diniy e'tiqodi qurol ishlatishga va Qurolli Kuchlarda xizmat qilishga yo'l qo‘ymaydigan ro‘yxatdan o‘tgan diniy tashkilotlarning a'zosi bo‘lsalar, muqobil xizmatni o‘tash
huquqiga ega bo‘ladilar.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi muqobil xizmatni o‘tash huquqiga ega bo‘lgan fuqarolarning o‘zga toifalarini ham belgilashi mumkin:
—muqobil xizmatni o‘tayotgan shaxslar muqobil xizmat xizmatchilari deb ataladilar.
Harbiy xizmatni o‘tash burchini jinoyatkorona buzgan fuqarolarga O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining XXI, XXII, XXIII boblarida ko‘rsatilgan jinoiy javobgarlik belgilanadi.
Shunday qilib fuqarolarning burchlari xalq manfaati, har bir fuqaro huquqlari va erkinliklarini ta'minlash, davlat manfaatlarini himoya qilish maqsadida halol va vijdonan bajarilishi kerak. Fuqarolar o‘z burchlarini ongli ravishda amalga oshirsalar, bu ularning yuksak huquqiy madaniyatga ega ekanligini, o‘z xalqi va davlatini yuksak qadrlashini ko‘rsatadi.
9-§. INSON HUQUQ VA ERKINLIKLARINING TA'MINLANIShI

Huquq va erkinliklar kafolatlari tushunchasi

Davlat mustaqilligini qo‘lga kiritib, O‘zbekiston rivojlangan huquqiy demokratik davlatni barpo qilish va adolatli fuqarolik jamiyatni shakllantirish yo‘lini tanladi.
Demokratik fuqarolik jamiyatni qurishni maqsad qilib qo‘ygan har qanday davlatning demokratlashuviga xos xususiyatlarni ko‘rsatuvchi shartlaridan biri—inson huquq va erkinliklarining qonunlarda to‘liq belgilanishi hamda ularning ta'minlanishi uchun shart-sharoitlarning yaratilishi bilan belgilanadi. O‘zbekistonda huquqiy demokratik davlatni qurishdan asosiy maqsad — ushbu davlatda yashovchi har bir fuqaroning huquq va erkinliklarini to‘la ta'minlashdan iboratdir.
Tarixiy tajriba shuni ko‘rsatadiki, inson huquq va erkinliklarini Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlanishi muhim ahamiyatga egadir, ammo ularni amalga oshirishning kafolatlangan, himoyalangan imkoniyatlari bo‘lmasa, ular quruq gapligicha qolib ketadi. Bunga yorqin misol totalitar tuzum hukmronlik qilgan sobiq ittifoq qonunlarida ham fuqarolarning ko‘plab huquq, erkinliklari juda chiroyli qilib yozib qo‘yilgan edi. Biroq ular hayotda amalga oshmay qoldi. Chunki kommunistik mafkura ko‘p jihatdan sinflar, davlat to‘g‘risida qayg‘urib, «inson»ni esdan chiqargan edi.
O‘z istiqlol va erkin taraqqiyot yo’lini tanlab olgan O‘zbekistonda qisqa davr ichida insonning huquq va erkinliklarini to‘la amalga oshirish yo‘lida diqqatga sazovor ishlar qilindi. Inson manfaatlarini ta'minlash davlatimizning eng ustuvor vazifalaridan biriga aylandi.
Mamlakatimizda insonning huquq va erkinliklari to‘g‘risida 100 dan ortiq qonunlar, 200 dan ortiq qonun osti aktlari qabul qilindi.
Inson huquqlarini himoya qilish Konstitutsiyaning bosh g‘oyasi va maqsadi hisoblanadi.
Inson huquq va erkinliklari kafolatlarining mazmun mohiyatini to‘la tushunish uchun avvalo kafolat tushunchasiga to‘xtalmoq zarurdir. O‘zbek tilining izohli lug‘atida bayon etilishicha: «Kafolat» so‘zi bu — mas'uliyatni, javobgarlikni o‘z zimmasiga olgan holda, ishontirish, kafillik, ta'minlash» ma'nosini bildiradi.
Kafolat — bu fuqarolarga qonunda belgilab qo‘yilgan huquq va erkinliklarni amalga oshirilishini ta'minlashga yordam beradigan vositalar, usullar va shart-sharoitlardir.
Inson huquq va erkinliklarining huquqiy kafolatlari deyilganda shaxslarning Konstitutsiyada belgilab qo‘yilgan huquq va erkinliklarini amalda haqiqiy bajarish uchun zarur sharoit va barcha imkoniyatlarni yaratish tushuniladi.
Kafolat, kafolatlash bu — Konstitutsiya, qonunlarda ko‘rsatilgan imkoniyatlarni hayotda amalga oshirish, huquq va erkinliklarga ega bo‘lish demakdir. Fuqarolarning huquq va erkinliklarini kafolatlash Konstitutsiyada ko‘rsatilgan huquq va erkinliklarga egalik qilish bilangina cheklanmasdan, ulardan to‘liq foydalanish va ularni har qanday noqonuniy buzilishdan muhofaza qilish hamdir.
Konstitutsiyamizning mohiyati insonga munosib hayot sharoitlarini yaratish, uni baxtli qilishdan iborat. U jamiyat va uning a'zolari oldiga buyuk maqsadlar qo‘yadi. Ana shu ezgu maqsadga erishishning yollarini o‘zida mujassam etadi. Shu o‘rinda davlat, oila va jamiyat manfaatlari, sodda qilib aytsak, davlat va inson manfaatlari uyg‘unlashib borgan sari jamiyat rivojlanib, olg‘a siljib boradi.
Konstitutsiyaning asosiy huquqiy hujjat sifatidagi qimmati shundaki, u jamiyat a'zolarining tengligini qayd etadi, unga kafolatlar beradi. Huquqiy kafolatning mohiyati davlat, uning organlari va mansabdor shaxslar fuqarolarning huquqlarini va erkinliklarini amalga oshirish uchun shart-sharoit yaratish, ularni amalga oshirish uchun doimiy ravishda zarur vositalar bilan ta'minlanishda ifodalangan burchida namoyon bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi insonlarga ma'lum huquq va erkinliklarini mustahkamlab berish bilan birga ularni to‘liq amalga oshirish uchun:

• 
  iqtisodiy;
  
• 
  siyosiy va huquqiy kafolatlar bilan ta'minlaydi.
  

Iqtisodiy sohadagi kafolatlar shundan iboratki, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlarida ko‘rsatilgan va jamiyatning iqtisodiy negizini tashkil etuvchi mulk shakllarining xilma-xilligidir. Hamda barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan barobar muhofaza etilishini kafolatlaydi.
Siyosiy huquq va erkinliklarning kafolatlanganligi shundan iboratki, Konstitutsiyaga binoan xalq davlat hokimiyatining birdan-bir manbai ekanligi; davlat hokimiyati tizimi hokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatiga bo‘linish prinsipiga asoslanganligi; O‘zbekistonda ijtimoiy hayotning siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlarning xilma-xilligi asosida rivojlanishi; hech qaysi mafkura davlat mafkurasi sifatida o‘rnatilishi mumkin emasligidir.

Huquq va erkinkiklar kafolatlarining o’ziga xos xususiyatlari

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida mustahkamlangan huquq va erkinliklar kafolatlarining o‘ziga xos jihatlari nimalardan iborat?
Birinchidan. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida fuqarolarning huquq va erkinliklarini belgilashda va kafolatlashda Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi va xalqaro huquqning g‘oyalari asos qilib olindi. Ushbu xalqaro hujjatlarga asosan fuqarolarning ko‘plab huquqlari, ayniqsa tabiiy-shaxsiy huquqlari hech kim (davlat, monarx, prezident va boshqalar) tomonidan berilmaydi. Kafolat ushbu huquq va erkinliklarning amalga oshishini, ro‘yobga chiqishini ta'minlashdir. Shuning uchun ham Konstitutsiyamizga murojaat etsak, inson va fuqarolarning huquq va erkinliklari asosiy o‘ringa ko‘tarilgan hamda ularning kafolatlanishiga alohida e'tibor berilgan.
Ikkinchidan. Bizning Konstitutsiyamiz bo‘yicha davlat biron sinf, tabaqa yoki guruhning manfaatlari uchun emas, balki butun xalq manfaati uchun xizmat qiladi.
Uchinchidan. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunchiligida belgilangan demokratik va insonparvarlik ruhi bilan sug‘orilgan asosiy prinsiplardan biri bu — hokimiyatlar taqsimlanish prinsipidir. Hokimiyatlarning taqsimlanish prinsipi — demokratik davlatga xos xususiyat bo‘lib inson va fuqarolar huquqlarini kafolatlashning muhim shartidir.
To‘rtinchidan. Mulkchilik, mulkchilikka munosabat masalasida ham fuqarolarning huquqlari xalqaro huquq normalariga mos kafolatlangan.
Sobiq ittifoq Konstitutsiyasiga binoan ishlab chiqarish vositalari, jamiki moddiy boylikar davlat mulki hisoblanardi. Fuqarolarning xususiy mulkka ega bo‘lishi, boylik orttirishi qat'iyan man qilib qo‘yilgan edi. Demokratik O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida esa «Har bir shaxs mulkdor bo‘lishga haqli» (37-modda) ekani, O‘zbekiston iqtisodiyoti bozor munosabatlariga asoslanishi, uning negizini xilma-xil mulk tashkil etishi, barcha mulk shakllarining teng huquqqa ega ekaniga kafolat beriladi. Mamlakatimizda ishbilarmonlik, tadbirkorlik va tashabbuskorlik harakatiga keng yo'1 ochildi va bosqichma-bosqich mulkdorlar sinfi vujudga kelmoqda.
Inson huquqkari va erkinliklari kafolatlari to’g’risidagi Konstitutsiyaviy qoidalar


O‘zbekiston jahonning taraqqiy etgan va demokratiya yo‘lidan borayotgan davlatlar tajribalaridan kelib chiqib, umum e'tirof etilgan xalqaro huquq normalari talablarini tan olib, qonunchilikning bu tarmog‘ida aktiv faoliyat olib bormoqda.
Respublikamiz taraqqiyot sari rivojlanib borayotgan mamlakatdir. Uning taraqqiyoti fuqarolarning huquq va erkinliklari hajmining kengayishi, ularni amalga oshirish va samarali himoya qilish kafolatlarining mustahkamlanishi bilan bog‘liq holda kechadi.
Fuqarolarning huquqlarini ta'minlashda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining «Inson huquq va erkinliklarining kafolatlari» deb nomlangan X bobi, 43—46-moddalari muhim ahamiyatga egadir.
Konstitutsiyamizda inson huquq va erkinliklarining huquqiy kafolatlari to‘g‘risidagi konstitutsiyaviy qoidalar mazmunida asosan inson manfaati ustuvor bo‘lib, uning qat’iy izchil amalga oshirilishi muhim o‘rin tutadi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 43-moddasida: «Davlat fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlangan huquqlari va erkinliklarini ta'minlaydi», deyiladi. Bu konstitutsiyaviy qoidaning ahamiyati shundan iboratki, huquqiy demokratik davlat qurayotgan O‘zbekiston davlati o‘zining qonun chiqaruvchi organi hisoblangan Respublika Oliy Majlisi orqali inson va fuqarolarning huquq va erkinliklarining huquqiy kafolati hisoblangan umum e'tirof etilgan xalqaro huquq normalari talablariga mos normativ hujjatlar qabul qiladi.
Konstitutsiyaning 44-moddasida «Har bir shaxsning o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi», deyilgan. Bu qoidaga ko‘ra, fuqarolar Konstitutsiyada belgilangan o‘zlarining huquq va erkinliklari buzilgan deb hisoblasalar, o‘z huquqlarini sud orqali himoya qilishlari mumkin. Bu fuqarolarning buzilgan huquqlarini tiklovchi eng samarali vosita hisoblanadi. Sudga shikoyat qilish huquqi shaxsning huquq va erkinliklarining kafolati hisoblanib, sud organlarigina Konstitutsiyaga asosan boshqa davlat hokimiyati organlaridan, jamoat birlashmalaridan xoli, mustaqil harakat qiluvchi va faqat qonunga bo‘ysunuvchi organdir.
Mamlakatimizda sud tizimi islohotlari sohasida ko‘plab ishlar qilinmoqda. Bu haqda Prezidentimiz shunday degan edi: «Xalq sudni faqat odamlarni qoralaydigan, jazolaydigan organ deb emas, aksincha, ularning haq-huquqlari va manfaatlarini himoya qiladigan organ deb bilishi kerak»!
«Fuqarolarning huquq va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va Qaror ustidan shikoyat qilish to'g‘risida»gi 1995-yil 30-avgustdagi Qonun esa faqat O‘zbekiston Respublikasi fuqarolarining sudga shikoyat qilish huquqini mustahkamlamasdan, balki chet el fuqarolarining hamda fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarning ham O‘zbekiston Respublikasi sud organlariga murojaat qilish huquqini belgilagan.
Konstitutsiyaviy kafolatning yana bir qoidasi Konstitutsiyamizning 45-moddasida belgilangan bo‘lib, «Voyaga yetmaganlar, mehnatga layoqatsizlar va keksalarning huquqlari davlat himoyasidadir», deyiladi.
O‘zbekiston Respublikasi faqat huquqiy davlatgina emas, balki insonparvar demokratik huquqiy davlat qurishni maqsad qilib qo‘ygan. Bu esa jamiyatdagi ayrim toifadagi, himoyaga muhtoj, zaif kishilar davlatning himoyasida bo‘lishini taqozo etadi.
Milliy davlatchilikni shakllantirish, demokratik islohotlarni amalga oshirish, jamiyatni bir holatdan ikkinchi holatga o‘tkazish hamda bozor munosabatlariga o‘tish davrida ijtimoiy muammolarga alohida e'tibor berish zarur. Jahondagi ko‘pgina mamlakatlarning ijtimoiy rivojlanish sohasidagi g‘oyat boy tajribasi shundan dalolat beradi.
O‘zbekistonning davlat qurilishi va iqtisodiyotini isloh qilish dasturining besh tamoyilidan biri — kuchli ijtimoiy himoya hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida yoshlar huquqlarining jinoiy huquqiy kafolatlari belgilangan. JKning oltinchi bo‘limi «Voyaga yetmaganlar javobgarligining xususiyatlari» deb ataladi. Unga ko‘ra turli sabablar bilan voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklar sodir etgan hollarda ularga nisbatan majburiy-tarbiyaviy ta'sir choralarini qo‘llash, ya'ni jarima solish, ijtimoiy foydali mehnatga jalb qilish; axloq tuzatish ishlariga yuborish, ozodlikdan mahrum qilish, maxsus o‘quv-tarbiya joylariga joylashtirish, hibsga olish faqat sudning hukmiga yoki qaroriga asosan amalga oshiriladi.
Mehnatga layoqatsizlar, nogironlar va yolg‘iz keksalarning huquqlari ham davlat tomonidan himoya qilinadi.
Davlatimizda ijtimoiy himoyaning aniq choratadbirlari ishlab chiqilib, amalga oshirilmoqda. Bunda, mahalliy hokimiyat va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish idoralari mavqei oshirilmoqda. 1999-yil 3-yanvar kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Aholini aniq yo‘naltirilgan ijtimoiy madad bilan ta'minlashda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari rolini oshirish to'g‘risida»gi farmoni qabul qilindi.
Ushbu farmonning ijrosini ta'minlash uchun fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari orqali quyidagilar amalga oshirildi:

• 
  ishlamaydigan onalarga bolasi ikki yoshga yetguniga qadar uni parvarish qilish bo‘yicha nafaqalar tayinlash va
  to‘lash;
  
• 
  o‘zgalarning parvarishiga muhtoj bo‘lgan yolg‘iz nafaqaxo‘rlarni asosiy oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta'minlash.
  

Konstitutsiyaning 46-moddasida xotin-qizlar va erkaklar teng huquqlidirlar, deyilgan. Ayollar bilan erkaklar teng huquqliligini ta'minlash uchun davlat qo‘shimcha keng miqyosdagi tadbirlarni amalga oshirmoqda. Ta'kidlash lozimki, hozirgi kunda O‘zbekistonda 12 mln. ga yaqin xotin-qizlar yashaydi. Bu Respublika umumiy aholisining 51 %ini tashkil etadi. Mehnatga qobiliyatli ayollarning 50%i xalq xo‘jaligida band. Ayollarning jamiyatdagi mavqeini oshirish bo‘yicha ma'lum chora-tadbirlar ishlab chiqildi hamda maxsus Davlat dasturi qabul etildi. Amalda esa uning ijrosi bo‘yicha ko‘plab ishlar qilindi.
Mustaqillik yillarida respublikamizda kam ta'minlangan ko‘p bolali oilalarga yordam ko‘rsatish tizimi tubdan isloh qilindi. Masalan, 1997-yilda fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish mahalla qo‘mitalari orqali 900 mingga yaqin oilaga 2 milliard 341 million so‘m nafaqa to‘landi, 52 ming oilaga esa maksimal darajada (eng kam ish haqining 3 baravari miqdorida) moddiy yordam ko‘rsatildi. Shuningdek, 16 yoshgacha bolalari bo‘lgan (2 mln. 282 ming) oilalarga davlat byudjetidan 3 milliard 833 million so‘m nafaqa yetkazib berildi.1
Kam ta'minlangan oilalarga moddiy yordam va ko‘p bolali oilalarga nafaqalar shaklida ajratilgan daromadlar 1999-yili 21 milliard so‘mdan ortiq mablag‘ni tashkil etdi.
10-§. FUQAROLARNING HUQUQLARINI HIMOYA QILISH MEXANIZMI


O‘zbekiston Respublikasi xalqaro huquqning umum e'tirof etilgan qoidalaridan biri sifatida inson huquqi va erkinliklarini muhofaza qilish va uning kafolatini ta'minlashga muhim e'tiborini qaratib kelmoqda. Binobarin, inson huquqlari va erkinliklarining hamma narsadan ustun qo‘yilishi O‘zbekiston Konstitutsiyasining asosiy mohiyatini tashkil etadi.
O‘zbekistondagi tub islohotlar samarasi inson huquqlarining qay darajada ta'minlanganligiga va amalga oshirilayotganligiga bevosita bog‘liqdir.
O‘zbekiston Konstitutsiyasida davlat qiyofasi, uning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy tizimlari, umume'tirof etilgan xalqaro me'yorlar va tamoyillarga muvofiqligi hamda inson huquqlari va erkinliklarining himoyalanganligi darajasi ko‘zgudagidek aks etgan.
O‘zbekistonda fuqarolar huquqlarini himoya qilish tizimining barcha huquqiy asoslari Konstitutsiya va uning asosida qabul qilingan qonunlarda mustahkamlab qo‘yilgan.
Qat’iy belgilangan konstitutsiyaviy me'yorlar asosida inson huquqlarini himoya qilish va uni amalga oshirishning tashkiliy huquqiy mexanizmini vujudga keltirish bo‘yicha O‘zbekistonda faoliyat keng rivoj topdi.
Fuqarolar huquqlarining Konstitutsiyaviy kafolatlari ta'minlanishida bevosita inson huquqlarining amalga oshirilishini ro‘yobga chiqaruvchi turli yo‘nalishdagi faoliyatlar tashkil qilingan. Ular orasida Oliy Majlisning Inson huquqlari bo‘yicha vakili (Ombudsman), Inson huquqlari bo‘yicha milliy markazni aytib o‘tish o‘rinlidir. Shu bilan bir qatorda fuqarolar huquqlarini himoya qilish tizimida sud, prokuratura, advokatura va boshqa davlat organlari hamda jamoat tashkilotlari ham muhim rol o‘ynaydi.
Inson huquqlarini himoya qilish va unga rioya etishning amaldagi mexanizmini vujudga keltirishda quyidagilar ustuvor etib belgilangan:
1) Respublikada inson huquqlarini himoya qilisb unga amal qilishning huquqiy bazalarini shakllantirish va takomillashtirish;
2) inson huquqlarini ta'minlash sohasida sud hokimiyati va ijro hokimiyati idoralari faoliyatining samaradorligini oshirish va inson huquqlari bo‘yicha qo‘shimcha milliy tuzilmalar barpo etish;
3) inson huquqlariga amal qilish va uni hurmat qilishning zarurligini tushunishga erishish sohasida fuqarolarni aniq maqsadga qaratilgan va bosqichma-bosqich huquqiy tarbiyalash hamda mansabdor shaxslarning huquqiy savodxonligini kuchaytirish yo‘li bilan jamoatchilik ongini oshirishga ko‘maklashish;
4) inson huquqlari masalalari bo‘yicha monitoring sohasida nodavlat tashkilotlarining imkoniyatlaridan samarali foydalanish maqsadida fuqarolarning jamoatchilik tuzilmalari bilan yanada yaqinroq hamkorlik o‘rnatish;
5) inson huquqlarini himoya qilish va unga amal qilishni huquqiy va tashkiliy ta'minlash sohasida xalqaro tajribani o‘rganish va qo‘llash hamda O‘zbekistonning taiixiy an'analarini hisobga olish.
O‘zbekistonda Konstitutsiya asosida inson erkinliklari va huquqlarining butun majmuini qonuniy o‘rnatadigan, shu bilan birga inson huquqlari va erkinliklarini himoyalashga amal qilish tartibi va mexanizmini belgilaydigan, ushbu soha ustidan davlat va jamoat nazorati turlarini aniqlaydigan barqaror huquqiy baza yaratildi.
Hozirgi vaqtda Konstitutsiya me'yorlariga muvofiq Respublikada fuqarolarning huquq va erkinliklarini amalga oshirishga bevosita aloqador bo‘lgan 200dan ortiq qonun hujjatlari qabul qilingan va hayotga tatbiq etilmoqda.
O‘zbekistonda fuqarolarning huquqlarini amalga oshirish va ularning muhofazasini ta'minlovchi davlat idoralarining mavjudligi fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish va unga rioya qilishning amaldagi mexanizmining muhim belgilaridan biridir.
Ularni ikki guruhga, ya'ni: O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga binoan fuqarolarning huquqlarini ta'minlashga mas'ul davlat idoralari va xalqaro tashkilotlarning tavsiyalariga binoan tuzilgan, inson huquqlarini himoya qilish va unga amal qilishga ko‘maklashuvchi, inson huquqlari masalalari bo‘yicha qo‘shimcha tuzilmalarga bo‘lish mumkin.
Fuqarolarning huquqlarini himoya qilish va unga amal qilishni ta'minlashdagi asosiy mas'uliyat qonun bo‘yicha sud va ijro hokimiyat idoralari zimmasiga yuklatilgan. Qonunlarda belgilangan tartibga binoan («Fuqarolarning murojaatlari to'g‘risida»gi, «Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to'g‘risida»gi qonunlar) O‘zbekiston Respublikasining har bir fuqarosi davlat idorasi, tashkiloti yoki mansabdor shaxsga yoki sudga o‘z huquqlarini tiklash uchun murojaat qilish huquqiga ega.
O‘zbekistonda inson huquqlarini himoya qilish sohasida davlat apparati faoliyatiga ko‘maklashish maqsadida inson huquqlari bo‘yicha qo‘shimcha institutlar vujudga keltirildi. Bular:

• 
  inson huquqlari masalalari bo‘yicha qonunchilikning samaradorligi ustidan parlament nazoratini amalga oshiruvchi Oliy Majlisning inson huquqlari bo‘yicha vakili (Ombudsman);
  
• 
  inson huquqlari sohasida milliy huquq me'yorlarining xalqaro standartlarga muvofiqligini ta'minlovchi Oliy Majlis huzuridagi Amaldagi qonun hujjatlari monitoringi instituti;
  

—inson huquqlariga amal qilish sohasida muvofiqlashtiruvchi, tahlil qiluvchi va maslahat beruvchi idora — Inson huquqlari bo‘yicha milliy markaz;
— respublikada inson huquqlarini ta'minlash muammolarining sotsiologik tadqiqoti va tahlilini o‘tkazuvchi «Ijtimoiy fikr» jamoatchilik markazidir.
Bu institutlarning hammasi nodavlat tashkilotlar bilan bir qatorda O‘zbekistonda inson huquqlari muammolarini hal etishga o‘z hissalarini qo‘shib kelmoqda.
Respublikada inson huquqlarini himoyalash va unga amal qilish ustidan jamoat nazoratini amalga oshirishga qodir bo‘lgan huquqiy nodavlat idoralar sektori vujudga keltirildi. Bular sud'yalar, advokatlar Assotsiatsiyalari, inson huquqlari va gumanitar huquqni o‘rganish Markazi, xususiy advokat va notarial xizmatlar, yuridik va jismoniy shaxslarga huquqiy maslahat xizmatini ko‘rsatuvchi turli ftrmalar, fuqarolar turli qatlamlarining huquqlarini himoya qilish bo‘yicha har xil jamiyatlar va jamg‘armalar va boshqalardir. Natijada yurtimizda jamiyatimiz uchun asosan yangi bo‘lgan, inson huquqlarini ta'minlash bilan shug‘ullanuvchi jamoat sektori bunyod bo‘ldi. Bu fuqarolarning huquqlarini himoya qilish sohasida nazorat mexanizmining belgilaridan biri bo‘lib xizmat qilmoqda.
Shunday qilib, O‘zbekistonda inson huquqlari bo‘yicha institutlar tizimi shakllantirildi, endigi vazifa — barcha davlat va jamoat tuzilmalari faoliyatini muvofiqlashtirishdan va har bir idora va mansabdor shaxs o‘z majburiyatlarini bajarishga, fuqarolarning arizalarini o‘z vaqtida, odilona va vijdonan ko‘rib chiqishda inson huquqini himoya qilish masalalari bo‘yicha respublika qonunchiligining buzilmasligiga erishishdan iborat.
Oliy Majlisning inson huquqlari bo’yicha vakili (Ombudsman) faoliyati yo’nalishlari


O‘zbekiston Respublikasida inson huquqlarini himoya qilish sohasida Oliy Majlisning inson huquqlari bo‘yicha vakili (Ombudsman)ning o‘rni muhim ahamiyatga ega. 1995-yil 23-fevralda Oliy Majlisning inson huquqlari bo‘yicha vakili lavozimi ta'sis etildi va 1997 yil 24 aprelda esa, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining inson huquqlari bo‘yicha vakili (Ombudsman) to‘g‘risidagi qonun qabul qilindi.
Mazkur qonunga muvofiq inson huquqlari bo‘yicha vakilga «O'zbekiston Respublikasida davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari va mansabdor shaxslar tomonidan inson huquqlari to‘g‘risidagi Konstitutsiya va boshqa amaldagi qonunlar hujjatlariga rioya etilishini samaradorligi ustida parlament nazoratini amalga oshirish» vakolati berilgan.
Inson huquqlari bo‘yicha vakil faoliyati qonunga binoan, asosan: fuqarolarning shikoyatlari va arizalarini qabul qilish va ko‘rib chiqish, ularning huquqlari buzilgan bo‘lsa, ularni tiklash bo‘yicha chora-tadbirlar qo‘llashdan; jamiyatning zaifroq qatlamlari (bolalar, ayollar, nogironlar, keksalar, hibsdagilar va boshqalar)ga nisbatan inson huquqlari masalalari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi qonunlari va xalqaro konvensiyalarga amal qilinishini o‘z tashabbusiga binoan nazoratdan o‘tkazishdan; inson huquqlari haqidagi qonunchilikni takomillashtirishda va uni xalqaro standartlarga muvofiq holga keltirishda ko‘maklashish; inson huquqlarini hurmat qilish sohasida jamoatchilik fikrini kuchaytirishga qaratilgan axborot-ma'rifiy va tahliliy ishlarini amalga oshirish; inson huquqlarini vujudga keltirish sohasida chet el tajribasini o‘rganish maqsadida xalqaro hamkorlikni kuchaytirishdan iborat.
1998-yilda Ombudsmanning sud va huquqni muhofaza qiluvchi idora bilan o‘zaro aloqalari ishlab chiqilib, hayotga tadbiq etilmoqda. Bundan ko‘zlangan maqsad inson huquqlari haqidagi qonunchilikning bajarilishi ustidan nazoratni kuchaytirish bo‘yicha Ombudsman ishining samarasini oshirish, fuqarolarning huquqlarini amalda tiklanishini ta'minlash, inson huquqlarini himoya qiluvchi davlat idoralari vakolat va imkoniyatlaridan yanada samaraliroq foydalanishga yo‘naltirilgan.
Oliy Majlisning inson huquqlari bo‘yicha vakili (Ombudsman)ning 1995— 1999-yillardagi faoliyati mobaynida Ombudsman fuqarolardan kelib tushgan jami 8775 ta ariza va shikoyatlarni ko‘rib chiqqan. 1998-yilning o‘zida bu ko‘rsatgich 2564 tani tashkil qildi. Bundan shunday xulosa cbiqarish mumkinki, mamlakat hayotida fuqarolar-ning huquqlarini ta'minlashda Ombudsmanning faoliyatiga e'tibor yanada ortayotganligi shubhasiz.
Ombudsman O‘zbekiston Respublikasining «Oliy Majlisning inson huquqlari bo‘yicha vakili (Ombudsman) to'g‘risida»gi qonunning 12-moddasiga muvofiq quyidagi huquqlarga ega:
—shikoyatlarni ko‘rib chiqish;
—arizachiga o‘z huquq, erkinlik va manfaatlarini himoya qilish vositalari va shakllarini ko‘rsatish;

• 
  shikoyatni hal qilishga vakolatli bo‘lgan tashkilot yoki mansabdor shaxslarga yuborish;
  
• 
  arizachini uning huquq, erkinlik va qonuniy manfaatlariga daxldor hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan tanishtirish;
  
• 
  qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan chora-tadbirlarni ko‘rish.
  

Vakil hujjatlarini ko‘rib chiqish, tekshirish chog‘ida qonunning 13-moddasida ko‘rsatilgan huquqlardan foydalanadi:

• 
  tashkilot va mansabdor shaxslarga aniqlanishi lozim bo‘lgan holatlarni tekshirishga yordam so‘rab murojaat qilish;
  
• 
  shikoyat bo‘yicha holatlarni aniqlash uchun tashkilot vakillari va mansabdor shaxslarni taklif etish;
  
• 
  shikoyatni tekshirish uchun zarur hujjatlarni, material va boshqa ma'lumotlarni so‘rash va olish;
  

—shikoyat bo‘yicha mansabdor shaxslardan tushuntirishlar olish;
—tashkilot va mutaxassislarga aniqlanishi zarur holatlar bo‘yicha xulosalar tayyorlashni topshirish;

• 
  tashkilot va mansabdor shaxslar tomonidan inson huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlariga daxldor masalalar yuzasidan o‘tkazilayotgan tekshiruvlarda qatnashish;
  
• 
  ushlangan yoxud qamoqda saqlanayotgan shaxs bilan uchrashish va suhbat o‘tkazish;
  

—inson huquqlarini buzish hollari aniqlangan tashkilot yoki mansabdor shaxslarga javobgarligi to‘g‘risida xat bilan
murojaat qilish kabilardan iborat.
Inson huquqlari bo‘yicha vakilga murojaat qilayotgan shaxs o‘z shikoyatida familiyasi, ismi-sharifi, manzili, shikoyat qilayotgan tashkilotning nomi, mansabdor shaxsning familiyasi, ismi, otasining ismi ko‘rsatilishi, arizachining fikricha uning huquqlari buzilishiga olib kelgan harakat yoki harakatsizlik mohiyati bayon etilishi zarur. Shikoyatga arizachining talablarini tasdiqlovchi hujjatlar, boshqa ma'lumotlar ilova qilinadi.
Vakil vaziyatni tekshirish natijalariga binoan:
- arizachiga ko‘rib chiqish natijalarini ma'lum qilishi;
—harakatlari va harakatsizligida fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari buzilganligi aniqlangan tashkilot yoki mansabdor shaxslarga buzilgan huquqlarni tiklash yuzasidan tavsiyalar bayon etilgan o‘z xulosasini yuborishi shart.
Bunda vakilning xulosasini olgan tashkilot yoki mansabdor shaxs tomonidan masala oxiriga yetkazilishi va qonun doirasida adolatli hal qilinishi lozim.

Inson huquqlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasi milliy markazi faoliyati va uning vazifalari

Bu markaz respublika Prezidenti farmoni bilan 1996-yil 31 -oktabrda tashkil etildi. Mazkur milliy markaz davlatga qarashli, tahlil, maslahat, idoralararo va muvofiqlashtirish organidir. Markazning faoliyati yo‘nalishlari bevosita inson huquqlarini amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etib, u bir qator yuksak vazifalarni o‘z oldiga qo‘yadi.
Milliy markazning asosiy vazifalari:
—inson huquqlari, erkinliklarini muhofaza qilishning harakat rejasini ishlab chiqadi;
—inson huquqlari sohasida O‘zbekiston Respublikasining xalqaro va milliy tashkilotlar hamkorligini rivojlantiradi;

• 
  O‘zbekiston Respublikasida inson huquqlariga rioya etilishi va bu huquqlarning muhofaza qilinishi yuzasidan milliy ma'ruzalar tayyorlaydi;
  
• 
  davlat hokimiyati va boshqaruv organlariga, shuningdek inson huquqlari bo‘yicha jamoat birlashmalariga maslahatlar beradi;
  
• 
  davlat organlarining inson huquqlariga oid ta'lim, tarbiya, targ‘ibot, o‘quv-uslubiy adabiyotlarini nashr etish borasidagi faoliyatini muvofiqlashtiradi;
  
• 
  O‘zbekistonda inson huquqlarini amalga oshirish va rivojlantirish bo‘yicha ma'lumotlarning axborot bazasini yaratish;
  
• 
  inson huquqlarini muhofaza qilish bo‘yicha davlat organlarining faoliyatini takomillashtirish yuzasidan tavsiyalar berish;
  
• 
  inson huquqlarini rag‘batlantirish va muhofaza qilish sohasida ilmiy ijtimoiy tadqiqotlarni tashkil etish va o‘tkazishdir.
  

O‘zbekiston Respublikasida mazkur milliy markazning tashkil etilishi inson huquqlarini muhofaza qilishning muhim kafolatlaridan biri ekanligini hayot ko‘rsatib turibdi.
Inson huquqlari bo‘yicha milliy markaz faoliyati to‘g‘risida ma'lumotlar «O'zbekistonda demokratiyalash va inson huquqlari» maxsus jurnali orqali yoritib borilmoqda.

Malakali yuridik yordam olish huquqi

O‘zbekistonda inson huquqlarini himoya qilish va fuqarolarning malakali huquqiy yordam olish huquqini amalga oshirishga yordam beruvchi jamoat tashkilotlaridan biri Advokatura hisoblanadi. Bu jamoat birlashmasining huquqiy maqomi «Advokatura to'g‘risida»gi Qonunda belgilangan. Mazkur Qonunning 1-moddasiga binoan: «Advokatura —huquqiy institut bo‘lib, u advokatlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi shaxslar hamda xususiy advokatlik amaliyoti bilan shug‘ullanuvchi ayrim shaxslarning mustaqil, ko‘ngilli, kasbiy birlashmalarini o'z ichiga oladi. Advokatura O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq, O‘zbekiston Respublikasifuqarolari, ajnabiy fuqarolar, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarga, korxonalar, muassasalar, tashkilotlarga yuridik yordam ko 'rsatadi»,
«Advokatura to'g‘risida»gi Qonun 17 moddadan iborat bo‘lib, bu qonunda advokatura va uning vazifalari, advokatura to‘g‘risidagi qonun hujjatlari, advokatning huquqiy maqomi, advokatura faoliyatining prinsiplari va tashkiliy shakllari, advokatiik faoliyatining turlari, advokatning huquq va vazifalari, advokat faoliyatining kafolatlari, advokatlarga beriladigan ruxsatnomalar, advokatlarga beriladigan intizomiy jazo choralari, advokatning siri, ijtimoiy huquqlari, advokatlik faoliyatini to‘xtatish asoslari belgilangan.
V b o b. O‘zbekiston Respublikasi davlat shakli va davlat organlari


11-§. O‘zbekiston RESPUBLIKASINING DAVLAT TUZILISHI VA BOSHQARUV SHAKLI


O'zbekiston kelajagi buyuk davlat. Bu — mustaqil, demokratik, huquqiy davlatdir. Bu insonparvarlik qoidalariga asoslangan, millati, dini, ijtimoiy ahvoli, siyosiy e'tiqodlaridan qat'i nazar fuqarolaming huquqlari va erkinliklarini ta 'minlab beradigan davlatdir.