Respublikasi
Yüklə 0,55 Mb.
|
| 1.2. BXSR harbiy yo`nalishiga oid materiallarning istiqlol davri asarlarida yoritilishi
Ma’lumki, Buxoro Xalq Sovet Respublikasi 1920-1924-yillar davomida mavjud bo`lgan. Ushbu davlatning hayoti, siyosati, iqtisodiy-ijtimoiy va madaniy masalalari bilan bir qatorda harbiy islohotlar, armiya masalalari mahalliy matbuotda e’lon qilib borilgan. Istiqlol davri asarlarida, gazeta va jurnallarida ham ushbu masalalar atroflicha o`rganildi. BXSR hukumati davrida Buxoroda “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” mahalliy gazetalari chop etilgan. Mustaqillik yillarida tarixchi olimlar Sh. Hayitov va K. Rahmonovlar tomonidan BXSRning mahalliy nashrlari hisoblangan “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalarini tadqiq qildilar. K.Rahmonov 2012-yilda “Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tarixi matbuot sahifalarida” nomli kitobini chop ettirdi. Muallif ushbu kitobida keltirgan ma’lumotlarga ko`ra: “1920-1923-yilgacha ”Buxoro axbori” gazetasi nashr etilgan 35 Ҳайитов Ш.А. ва бошқалар. Бухоро Халқ Совет Республикаси: иқтисодиёт, ижтимоий сиёсат, маданий ҳаёт. –Бухоро. 2005. –Б.50. 18 bo`lsa, 1923-1929-yillarda “Buxoro axbori” gazetasi o`rniga “Ozod Buxoro” gazetasi chop etilgan. “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalarida BXSRdagi harbiy holat va harbiylarning turmush tarzi bilan bog`liq muammolar ham yoritilgan. “Buxoro axborida” yozilicha: Millatning saodati uchun ikki narsa, birinchisi, ilmi-maorif, ikkinchisi, yaxshi va intizomli askar tashkil qilmak zarur”. Buxoro amirligi tuzumini ag`darish vazifasi, asosan, qizil askarlar yordamida bajarilganligiga alohida urg`u berilib, bundan keyin milliy-demokratik mustaqil davlatni barpo qilish tamal toshlaridan biri mahalliy xalq vakillaridan iborat qo`shin tuzish zarurligi qayd qilinadi. Davlat va siyosiy arboblardan Fayzulla Xo`jaev, Abduqodir Muhiddinov, Qori Yo`ldosh Po`latov, Mahmud Said Ahroriy, Abdulhamid Oripov, Abbos Aliyev kabilarning matbuotda aynan shu muammoga bag`ishlangan salmoqli maqolalari chop etilgan. K.Rahmonovning yuqorida keltirilgan kitobida yozilishicha: ”A.Muhiddinovning “El askari-qizil askar”, A.Aliyevning “5-fevral-armiyaga safarbarlik kuni”, S.Ahroriyning “harbiy ishlarimiz ham almashsin”, F.Xo`jaevning “Dushmanlarimiz bilsunlar”, Q.Y.Po`latovning “Mustaqil bir mamlakat qanday bo`lur?” kabi maqolalari milliy hukumatning bo`lajak armiyasi qanday bo`lishi kerakligi, uni yaratish asoslari, muammolari bilan bog`liq keng qamrovli masalalarni o`z ichiga oladi”. Q.Y.Po`latov: “mamlakat mudofaasi uchun oqcha, ozuqa va molni ayamaslik kerak”,- deb yozsa, S.Ahroriy: “Endigi vazifa rasmiy hujjatlar yuritishdagi, komanda berishdagi ruscha muomala o`rniga o`zbekcha muloqotni joriy qilishdur”. A.Muhiddinov o`z maqolasida “qizil armiya qismlari Buxoro hududida turar ekan, respublika mustaqilligi faqat so`zdan iborat bo`lib qoladi” kabi fikrlarni singdirgan. BXSR harbiy ishlar xalq nozirligi (nozir- Fayzulla Xo`jaev) 1921-yil 1-fevralda quyidagi harbiy qismlar va boshqarmalarni tashkil qilish to`g`risida qaror chiqardi: nozirlik shubasi, komendant, musiqa, xo`jalik va ishchi rotalari; Buxoro, Chorjo`y, Karmana, Qarshi, Shahrisabz, Hisor, Sherobod viloyatlari harbiy nozirliklari; komandirlar tayyorlaydigan 1-Buxoro harbiy maktabi“ kabi ma’lumotlar keltiriladi arxiv 19 hujjatlarining birida. 1921-yildan boshlab, 5-fevral sanasi BXSRda milliy armiya kunini bayram qilish an’anasini tashkil qilish harakati bo`lganligi nazarda tutiladi36. K. Rahmonov ushbu ma’lumotlarni, asosan, “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalari nashrlaridan olingan materiallar asosida keltiradi. Muallifning ushbu kitobidagi malumotlarga ko`ra, matbuot sahifalarida harbiy soha tarixi keng yoritilgan. Xususan, madbuot sahifalarida BXSRda harbiy sohada islohotlar, chora-tadbirlar o`tkazish masalalari yoritiladi. Rasmiy hujjatlarni yuritishda va komanda berishda ruscha muomala o`rniga o`zbekcha komanda berishni joriy qilish, armiyaning milliy ramzlarini yaratish masalasi ko`rilgan. Mardlik va jasorat ko`rsatgan askarlarni taqdirlash uchun nishon joriy qilish, milliy armiyani mustahkamlash oyi tadbirlarini o`tkazish kabilar gazetalarda keng targ`ib qilindi va yoritildi. “Buxoro axbori”da: Buxoro inqilobiy qo`mitasi ikki turda nishon tasis etdi: Birinchi nishon tillodan bo`lib, 8 qirrali yulduz, uning ichida hukumatning bayrog`i. Ikkinchi nishon ham xuddi shu tartibda yasalib, faqat nuqradan qilingan”,-deb yoziladi. Tarixchi Q.Rajabovning malumotlarigaqaraganda, ushbu nishonlarning rasmi bugungi kunda O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Devoni huzuridagi arxivda saqlanmoqda. Hukumat harbiylar moddiy ahvolini yaxshilash choralarini ham ko`rgan. Bu haqida gazetalarda: “Nozirlar sho`rosi harbiy va dohiliya ishlari nazorati ixtiyorig`a 7 pud (4000so`m) oltin berdi, bu oltin askarlar va militsiyag`a keragicha sarf etilg`usidir”. “Askarlar joylashg`on kazarmalarni ta’mirlash uchun iqtisod sho`rosi tarfidan 183 ming tanga ajratildi” kabi ko`plab malumotlar keltiriladi. Askarlarning moddiy shart sharoitlarini yaxshilash bilan birga ular ma’naviyatini ko`tarish, marifatli qilish masalasi ham gazetalarda chop etilgan bir qator maqolalarda qayd qilinadi. Jumladan, gazeta muxbirlaridan biri Bekboy armiya va militsiyadagi manaviy-axloqiy tarbiya to`g`risida fikr yuritar ekan, 36 Раҳмонов К.Ж. Бухоро Халқ Совет Республикаси тарихи матбуот саҳифаларида (1920-1924-йиллар). –Т.: “Абу матбуот-консалт”. 2012. –Б.82-83. 20 “askarlarning past darajadagi savodxonligi (ayniqsa, mahalliy xalq vakillari orasida) sababi – “bu butun ilm Buxoro shahridagi madrasalarg`a berilub, xalqdagi maorifg`a ehtiyoj ahamiyatsiz qoldirilg`onligi asoratidur”, - deb yozadi o`zining maqolalaridan birida”37. Buxoro Xalq Sovet Respublikasidagi 30 minglik armiyaning 1920-1922-yillardagi sonida atigi 400 kishi mahalliy millat vakillari bo`lgan. “Buxoro axbori”va “Ozod Buxoro” gazetalari materiallari ma’lumoticha, milliy armiyani istiqbolda respublika hududida ishlab chiqariladigan qurollar bilan ta’minlash ham rejalashtirilgan edi. 1922-yilda harbiy nozirlik tomonidan amir zamonidan qolgan miltiq va to`plarni tamirlashga buyruq berilgan. Ushbu buyruq BXSR harbiy ishlar noziri Abdulhamid Oripov tomonidan imzolangan38. Ushbu gazetalar materiallari va arxiv hujjatlari asosida tarix fanlari doktori, professor Sh. Hayitov, S. Badriddinov va K. Rahmonovlar 2005-yilda “Buxoro Xalq Sovet Respublikasi: iqtisodiyot, ijtimoiy siyosat, madaniy hayot” deb nomlangan kitobni nashr qildilar. Ushbu kitobda mualliflar tomonidan BXSRdagi harbiy vaziyat va harbiy islohotlar hamda tadbirlar haqida juda muhim ma’lumotlar keltiriladi: “Matbuot nashrlari Respublikaning oxirgi yillarida (1923-1924-yillar)askarlar ta’minoti biroz o`sganligi, ular savodxonligi va harbiy tajribasi ortganligi, harbiylar uchun qurilgan yashash binolari bunyod etilganligi to`g`risida bir qadar ijobiy ma’lumotlarni keltiradi. Biroq, milliy hukumat rejalashtirgandek, mahalliy xalqlar vakillaridan muntazam armiya tuzish, uni zamonaviy harbiy aslahalar bilan qurollantirish, mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlash, mahalliy harbiy tribunalni39 shakllantirish vazifalari bajaril-magan. Jumladan, harbiylar sog`ligini nazorat qilish ham yetarli yo`lga qo`yilmagan, harbiy shifokor mutaxasislar yetishmagan”40. 37 Шу муаллиф. –Б.83-84. 38 Шу муаллиф. –Б.84-85. 39Ҳарбий трибунал – ҳарбий жиноятларни суд қилиш ҳаъяти бўлиб, БХСР йилларида бу атама ҳарбий идорага нисбатан ишлатилиб, у Марказдан юборилган коммунистлар қоълида боълган. 40 Ҳайитов Ш ва бошқалар. Бухоро Халқ Совет Республикаси: иқтисодиёт, ижтимоий сиёсат, маданий ҳаёт. –Бухоро. 2005. –Б.52-53. 21 Tarix fanlari nomzodi, dotsent K. Rahmonovning yuqorida keltirilgan kitobida yozilishicha: “BXSR hukumatiga muxulifatda bo`lgan, qizil askarlarga qarshi kurashayotgan ozodlik harakatining ishtirokchilari, ularning harbiy harakatlari, faoliyati, shaxsiyati, kurash jarayonidagi psixologik holatlari, taqdirlari sho`ro mafkurasi talablaridan va mezonlaridan kelib chiqib, “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalarida “bosmachilik” sifatida talqin qilingan. Shuning uchun BXSR Xalq Nozirlari Sho`rosi raisi va ayrim hukumat azolari hamda gazeta muxbirlarining bu masalaga taalluqli bo`lgan barcha maqolalari ham mafkuraviy andazada yozilgan”41. Sovetlarga qarshi Buxorodagi qurolli qarshilik ko`rsatish masalalari bevosita BXSR yillari bilan bog`liq hisoblanadi. Bu masalaga keyinroq to`xtalishni joiz topdik. Sh. Hayitovning yuqorida keltirilgan kitobida yana quyidagi ma’lumotlar tahlil qilinadi: “Respublikada harbiy an’analarni vujudga keltirish, askar va militsiya ma’naviyatini ko`tarish uchun bir qator tadbirlar o`tkazilgan. 1921-yildan boshlab, 5-fevral Respublikada “umumiy safarbarlik kuni” sifatida nishonlangan. 1923-yil 20- avgustdan 20- sentabrga qadar Buxoro Respublikasida milliy armiyani mustahkamlash oyi o`tkazilgan. Respublikaning to`rtinchi yilida askarlar ta`minoti biroz o`nglangan, savodxonligi, harbiy tajribasi ortgan bo`lsada, armiyada juda katta kamchiliklar bor edi. Avvalo, harbiy xizmatchilarning asosiy qismi (zobit va askarlar) yevropaliklardan iboratligicha qolgandi. Said Ahroriyning yozishicha, 1924-yilga kelib: ”Yerli Buxoro qizil askari ikki polk (2000 kishi) bo`lgan”. Respublikaning birinchi yilida 30 mingdan 400 kishi, to`rtinchi yiliga kelib esa, butun boshli bir armiyada 2000 jangchi mahalliy aholi vakili bo`lganligi quvonarli hol emasdi. O`sha davr matbuoti bilan tanishar ekanmiz: “Chorjo`y Sho`basi militsioneri Ro`zimurod Rahmat o`g`li mast bo`lib, o`ziga berilgan miltiqni yo`qotgan. U miltig`ini yo`qotgani uchun jumhuriyat umumiy hibsxonasiga 1 yilga qamoqqa hukm qilingandi”. Ushbu holatga o`xshash voqealar Buxoro Respublikasi armiyasida bo`lib turganligi 41 Раҳмонов К. Бухоро Халқ Совет Республикаси тарихи матбуот саҳифаларида. –Т.: 2012. –Б.85. 22 bu askarlar, xalq militsiyasida savodxonlik past darajada ekanligini, ma’naviy va axloqiy tarbiya ishlarida ham ayrim kamchiliklar ko`zga tashlanganligi mahalliy matbuot nashrlarida yoritilgan. “Askariy kazarma imoratlari qilg`usi tashkilot tarafidan imorat qilish uchun ko`p miqdorda berilgan pullar o`zlashtirilgani sababli qish sovug`i yaqinlashib, askarlar kazarmasiz qolg`anlar” kabi ma’lumotlarni “Buxoro axbori” sahifalaridan o`qiymiz. Armiyada askar va zobitlarning sog`lig`i masalasida ham yetarli g`amxo`rlik qilinmagan. Chunki yuqori malakali harbiy shifokorlar yetishmasligi, ayni o`sha 1922-1923-yillarda Buxoroda “mollariya” (“tan varajasi”, “Buxoro varajasi”) kasalligi tarqalganligi bunga sabab bo`ldi. “Jangchilarimiz orasida mollariya kasalligi tarqalishi tufayli ularni davolash uchun 36 ming oltin oqcha ajratildi. Ular italyan usulida davolanadurlar”,- deyiladi gazetada. Respublikada 1922-yil oxiridan iqtisodiy ahvol og`irlashgan. Bu holatni 2 yil xalqqa soliq solinmay, soliq tizimi joriy qilinganidan, maorif nozirligiga ajratilgan mablag`lar kamaytirilganligidan, davlat aparatini ikki barobargacha qisqartirish tomon yo`l tutilishi kabi omillardan bilish mumkin. Ayni paytda, harbiy kurslarda tahsil olayotgan kursantlar va armiyadagi askarlarning oilasi ham iqtisodiy jihatdan qiynalgan. Fayzulla Xo`jayev hukumati esa mahalliy millat vakillarini armiyada saqlab qolish uchun mumkin qadar choralar ko`rgan. “Harbiy kurs talabalari qaynotalaridan, agar yaqin fursatda qaytib kelmasang, xotiningni kutmagil, man uni o`z uyimga qaytarib olaman. Chunki ozuqasi yo`q, o`tini yo`q, kiyimi yo`q mazmunida xat olyaptilar. Mana shu mazmunda yozilg`on maktublardan stol usti to`lib qoladir. Kursantlar esa besh kunlik, bir haftalik javob so`rab arizalarini qalashtirib tashlamishlar”,- deb yozadi “Buxoro axbori” gazetasi. Yuqoridagilardan tashqari, harbiy kooperatsiyani tashkil etish, 1- Buxoro to`pchilari diviziyasini tuzish kabilarda bir qator to`siqlar vujudga kelib va kamchiliklarga yo`l qo`yildi. Nima bo`lishidan qat’iy nazar BXSR o`zining to`rt yillik tarixi davrida milliy qurolli kuchlarni shaklantirishga harakat qildi. 23 Respublika rahbariyati tomonidan intizomli milliy armiya mustaqillikning asosiy omili va garovi deb hisoblaydi”42. Ushbu materiallarda BXSRdagi harbiy holat atroflicha yoritilgan. “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalari BXSRda harbiy o`zgarishlar tarixshunosligida muhim manba bo`lib xizmat qiladi. Buxoro amirligi davri va BXSR davridagi harbiy holat, harbiy islohotlar, Buxoroga qizil askarlar bosqini, Buxoro vohasida Sho`rolarga qarshi qurolli qarshilik ko`rsatish harakatlari masalalari mustaqillik davrida chop etilgan kitob va maqolalarda yoritildi. Rejamizni yoritishda Buxoro Respublikasi tarixshunosligining tadqiqotchisi F.H. Qosimovning asarlari, X. Boltaboyev, N. Naimov, U. Rashidov, Q. Rajabov kabi olimlarning kitoblari bilan tanishamiz. Bundan tashqari tarix fanlari doktori Sh. Hayitov va tarix fanlari nomzodi K. Rahmonovlarning tadqiqotlari, maqola va monografiyalari materiallarini tahlil qilamiz. Jumladan, 1996-yilda chop etilgan F.Qosimov muharirligidagi “Buxoro tarixi masalalari” deb nomlangan maqolalar to`plamida F. Qosimov va U. Rashidov “Buxoro amirligining tugatilishi” nomli maqola e’lon qildilar. Ushbu maqolada quyidagi ma’lumotlar uchraydi: “Markazdan tegishli ruxsat olingach, M.V.Frunze 1920-yil 12-avgustda amirlikni tugatish maqsadida to`rt guruhdan iborat harbiy korpus tuzish to`g`risida farmon berdi. Chorjo`y, Kattaqo`rg`on va Samarqand guruhlaridan iborat bu qo`shinlar yagona Samarqand – Buxoro bo`limiga bo`ysundirildi. Samarqand – Buxoro gruppasining shaxsiy tarkibi 7 ming piyoda, 2.5 ming otliq askar, 5 ta og`ir arteleriya, 25 ta yengil to`p, 5 ta broneavtomobil, 220 ta zambarak, 5 ta bronopoyezd va 2 ta aeroplandan iborat edi. Amirlik armiyasida 16 ming sarboz bo`lib, safarbarlik e`lon qilinsa, 28-30 ming xalq navkari to`plash mumkin edi. Bu armiyada 55 ta eskirgan to`p va 12 ta pulemyod bor edi. Tirik kuchlar nisbatiga qaraganda amir armiyasi son jihatdan 42 Ҳайитов Ш. ва бошқалар. Бухоро Халқ Совет Республикаси: иқтисодиёт, ижтимоий сиёсат, маданий ҳаёт. –Бухоро. 2005. –Б.53-54. 24 ko`proq bo`lsada, ammo texnik va harbiy mahorat jihatdan Qizil armiya ustunligi muqarrar edi”43. Keyinchalik Buxoro amirligi taqdiri bizga ma’lum hisoblanadi. Mustaqillik yillarida 2001-yilda nashr qilingan Muhammadali Baljuvoniyning “Tarixi Nofeiy“ nomli kitobida Buxoro nizomiya askarining tarkibi berilgan: “Buxoro nizomiya askarining nizomi yeti favj (guruh, dasta)dan iborat edi. Avval to`pchilar, keyin otliq qozoqlar, uchinchi shefskiy, to`rtinchi terski, beshinchi arabbachcha, oltinchi turkman favji va yettinchi sarbozlar turardilar. Turk hamda Sarboz firqasining bir qismi piyoda, qolgani esa otliq edi. Otliq qozoq firqqasini “Qozonskiy” ham deb atardilar”44. Yuqorida keltirilgan ma’lumotlarda, amirlik davri harbiy holati haqida ma’lumot keltirdik. Endilikda Buxoro Xalq Sovet Respublikasi yillarida harbiy holat qanday edi? Ushbu masala tarixshunosligiga to`xtalamiz. Xususan, Sh. Hayitov va boshqalar ham mualliflikda 2005-yilda nashr qilingan “Buxoro Xalq Sovet Respublikasi: iqtisodiyot, ijtimoiy siyosat, madaniy hayot” nomli kitobda Buxoro Xalq Sovet Respublikasidagi 1920-1924-yillarda iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, madaniy va maishiy hayot va o`zgarishlar haqida fikr yuritadilar. Jumladan, ushbu kitobda harbiy sohadagi o`zgarishlar haqida quyidagi ma’lumotlar kiritiladi: ”Chor Rossiyasi bosqini davrida ham amirlik armiyasida jiddiy islohotlaro`tkazilmadi. Buxoroning so`nggi amiri Said Olimxon zamonida (1910-1920) Buxoro harbiy garnizonidagi qo`shinlar soni 12 ming kishidan oshmas, armiyada bronetransportyor, aeroplan (aviatsiya), zamonaviy artilleriya qurollari yo`q edi. Muntazam milliy armiya tuzish, uni mahalliy mutaxasislar bilan ta’minlash masalasi BXSR hukumat rahbarlari dasturida mavjud bo`lgan. 1920-1922- yillarda Buxoro Respublikasidagi 30 minglik armiyaning atigi 400 tasi mahalliy millat vakillari bo`lgan. Hukumat rahbarlaridan F.Xo`jayev, Usmonxo`ja, Atoulla 43Қосимов Ф., Рашидов У.Ж. “Бухоро амирлигининг тугатилиши//Бухоро тарихи масалалари. (Мақолалар тўплами). –Бухоро. 1996. –Б.77. 44 Муҳаммадали Балжувоний. Тарихи Нофеий. –Т.: “Академия”. 2001. –Б.56. 25 Xo`ja, Abdulhamid Oripovlar “qizil armiya qismlari Buxoro hududida turar ekan, respublika mustaqilligi faqat quruq so`zdan iborat bo`ladi”,- deb hisoblashardi. BXSR Markaziy Ijroiya Qo`mitasining birinchi raisi Usmonxo`ja Po`latxo`jayev (1890-1968) 1922-yilda Afg`onistonga borib, inglizlar konsuli bilan uchrashishga harakat qilgan. Maqsad, oltin barobarida inglizlardan kelgusida tuzilajak Buxoro milliy armiyasi uchun zamonaviy qurol-yarog`lar sotib olish bo`lgan. 1922-yildayoq 1-Buxoro harbiy qo`mondonlar kursi ochilib, unda o`zbek, turkman, tojik, qirg`izlardan iborat kursantlar ta’lim ola boshladi”45. Matbuot organi hisoblangan “Buxoro haqiqati”ning 1997-yil 20-dekabr sonida N. Naimov tomonidan “Markazga jo`natilgan maktublar” nomli maqola e’lon qilingan. Ushbu maqolada quyidagi ma’lumotlar uchraydi: “1923-yil Buxoroda F.Xo`jaev Moskvaga Butunittifoq Markaziy Ijroiya Qo`mitasi (BMIK) raislaridan biri sifatida o`z vazifasini bajarish uchun ketadi. Uning o`rnida qolgan Atoulla Xo`ja va siyosiy maslakdoshlari Buxorodagi rus vakili oldiga: “bosmachilar”46dan musodara qilingan qurollarni milliy armiya ixtiyorida qoldirish, “bosmachi” sifatida asir olinganlarga respublikaning o`z sudida jazo berish kabi keskin talablarni qo`yadilar. Chunki, asosan, Yevropa vakillaridan iborat harbiy hukm (tribunal) muhokamasi arzimagan gunoh uchun ham otuv, o`lim jazosini qo`llar edi. Natijada, bolsheviklashtirish siyosatidan norozi bo`lgan mahalliy hukumat a`zolari va ba’zi askarlar o`z qurol yarog`larini “bosmachilar”ga sotgan yoki hadya qilgan”47. Qahramon Rajabov tomonidan 2002-yilda chop etilgan “Buxoroga Qizil Armiya bosqini va unga qarshi kurash: tarix haqiqati (1920-1924 yillar)” kitobida Buxoro Respublikasidagi harbiy siyosiy vaziyat, qurolli qarshilik ko`rsatish harakati, qo`rboshilar faoliyati haqida ma’lumotlar keltiriladi. Kitob bilan tanishar ekanmiz quyidagi ma’lumotlarga duch keldik: “Buxoro Respublikasidagi 45 Ҳайитов Ш. ва бошқалар. Бухоро Халқ Совет Республикаси: иқтисодиёт, ижтимоий сиёсат, маданий ҳаёт. –Бухоро. 2005. –Б.49-51. 46 “Босмачилар” – аслида қуролли қаршилик кўрсатиш (Шўроларга, қизил армияга қарши) ҳаракати иштирокчилари. Шўролар томонидан “босмачи” деб талқин қилинган. 47 Наимов Н. “Марказга жўнатилган мактублар”//Бухоро ҳақиқати. 1997-йил 20-декабр. 26 istiqlochilik harakatining yo`lboshchilari turli siyosiy qarashlardagi, o`zgacha fe’l-atvorli, jasur va qaysar kishilar edi. Harbiy qo`mondonlar orasida amir huzurida yirik amaldor bo`lib turgan saroy ayonlari va lashkarboshilardan tortib, Buxoro Respublikasi hukumatining yuqori lavozimlarida ishlagan ko`plab taniqli davlat arboblari, mashhur ziyolilar va jadidlar, hatto Turkiyadan kelgan harbiy zobitlargacha bor edi”. Ushbu kitobda qo`rboshilardan: Ibrohimbek (sharqiy Buxoroda), Mulla Abdulqahhor (1884-1924) G`arbiy Buxoroda, Davlatmandbek Sharqiy Buxoroda, Fuzayl Maxdum Sharqiy Buxoroda va Qorateginda, Hamro Polvon Romitanda faoliyat yuritganlar. Hatto qo`rboshilar orasida ayol kishi bo`lgan Nodira Qiz haqida ma’lumotlar mavjud. Kitobda yana shunday ma’lumotlar uchraydiki: “Buxoro Respublikasi Markaziy Revkomi va Xalq Nozirlar Sho`rosi raisi nomiga jo`natilgan “mutlaqo maxfiy” ma’lumotda yozilishicha, 1921-yil 1-yanvarga kelib Buxoro amirining armiyasi 15000 kishidan ortib ketdi. Qisqa muddat ichida Said Olimxon o`z armiyasi miqdorini 1921-yil 8-yanvardagi razvedka ma’lumotlariga qaraganda 25000 kishiga yetkazgan. 5000 qilish mo`ljallangan. 1921-yil yozida Fayzulla Xo`jayevning topshirig`i bilan Dushanbega kelgan Buxoro hukumatining Favqulodda Muxtor vakili Ota (Otaulla) Xo`jaev boshchiligidagi komissiya Sharqiy Buxorodagi istiqlolchilik harakati vakillari bilan aloqa o`rnatish va qo`rboshilar rozilik bildirsa ikki o`rtada shartnoma tuzish kerak edi. Qo`rboshilarning maqsadi muqaddas Buxoro hududidan bosqinchi qizil armiyaning olib ketilishi bo`lgan. Qo`rboshilar sovet rejimi o`rniga mustaqil Buxoro jumhuriyati amalda tan olinishini, Buxorodan Rossiyaga talab ketilgan moddiy boyliklarni o`z qonuniy merosxo`rlariga qaytarishni, Buxoro ichki ishlariga Rossiyaning aralashmasligini talab qilishgan. 1921-yil 17-sentabrda Sharqiy Buxoroda Qoraqamish qishlog`ida qurultoy bo`ldi. Qurultoyda 7000 dan ortiq istiqlolchi qatnashgan. Unda BXSRning Favqulodda Muxtor vakili bilan qo`rboshilar o`rtasida tuzilgan tinchlik shartnomasiga muvofiq o`n kun ichida qizil askarlar qo`mondonligi Buxorodan 27 o`z qo`shinlarini olib chiqib ketishi kerak, aks holda istiqlochilar butun jabha bo`ylab hujumga o`tishga qaror qildilar”48. 48 Ражабов Қ. Бухорога Қизил армия босқини ва унга қарши кураш. –Т.: “Маънавият”. 2002. –Б.26,70,72. 28 Yüklə 0,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|