Respublikasi

I bob. Buxoro Xalq Sovet Respublikasi hukumati yillarida harbiy islohotlar: tarixshunosligi va o`rganilish darajasi

1.1. Buxoro amirligi va BXSR yillarida harbiy soha rivoji: qiyosiy tahlil

XX asrning 20-yillarida Buxoroda siyosiy vaziyat nihoyatda faollashib,keskin tus oldi. 1920-yil sentabrda Buxoro amirligi Sho`ro Rossiyasi bolsheviklari boshchiligidagi qurolli kuchlar tomonidan ag`darildi. Bu “ozodlik olib kelgan” inqilob¹⁹ evaziga minglab buxoroliklarning begunoh qoni to`kildi. Shahar to`pdan ayovsizlarcha o`qqa tutilib, qattiq vayron etildi. Ushbu voqealargacha, ya’ni B. Mirzoqulovning “Buxoro tarix zarvaraqlarida” kitobida yozilishicha: ”1920-yil 10- avgustda Kogonda Ahmadjon Abdusaidov rahbarligida Butun Buxoro inqilobiy Qo`mitasi va Fayzulla Xo`jayev raisligida Xalq Nozirlar kengashi tashkil etildi. Qizil Armiya Eski Buxoroni 1920 –yil 2-sentabrda ishg`ol etgandan keyin yangi hokimyat idoralari Kogondan Buxoro shahri yaqinidagi amirning yozgi saroyi Sitorai Moxi Xossaga ko`chib o`tdi”²⁰.
1920-yil 6-8-oktabrida amirning yozgi saroyi Sitorai Moxi Xossada chaqirilgan Butun Buxoro xalq vakillarining birinchi qurultoyida joylardan saylangan 1950 delegat ishtirok etdi. Qurultoyda A.Muhiddinovning “Inqilobiy Buxoroning davlat qurilishi to`g`risida”gi ma’ruzasi tinglanib muhokama qilindi. Qurultoyda RSFSRning BXSRni mustaqil davlat sifatida tan olganligi e’lon qilindi. 8-oktabr kuni qurultoyning oxirgi yig`ilishida Buxoro Xalq Sovet

¹⁹ Қиличев Р. Отам босмачи емасди//Бухоро ҳақиқати. Бухоро. 1993. 13-феврал. –Б.2. ²⁰ Мирзоқулов Б. Бухоро тарих зарварақларида. –Т.: “Лессон пресс”. 2016. –Б.254.

8



Respublikasi tuzilganligi e’lon qilindi. Qurultoy davlat hokimyatining qonun chiqaruvchi oliy organi bo`lgani Buxoro Inqilobiy Qo`mitasi, Buxoro Xalq Nozirlar Kengashi dastlabki hukumat tarkibini uzil-kesil tasdiqladi va ularning vakolat muddatini navbatdagi qurultoygacha uzaytirdi.
U. Rashidov va O`. Rashidovlar ushbu masalada tadqiqot olib borib, 2013-yilda “Buxoroning Rossiya bilan iqtisodiy va siyosiy munosabatlari tarixidan (1900-1925)” nomli kitobni nashr qildirdilar. Ushbu kitobda aytilishicha: “1920-yil 3- noyabrda RSFSR va BXSR o`rtasida “Harbiy-siyosiy kelishuv” imzolanib, unga ko`ra, BXSRning o`z armiyasi yo`qligi sababli uning chegaralarini RSFSR qizil armiyasi qo`riqlaydigan bo`ldi. Chegaralarni qo`riqlayotgan RSFSR qo`shinlari BXSR inqilobiy qo`mitasiga va harbiy noziriga bo`ysundirildi.
1920- yil 5- sentabrda Turkiston fronti BXSR harbiy nozirligi ixtiyoriga 2 ta polk, 1 ta batalion va artileriya batareyasini berdi. Buxoro qizil armiyasini tuzish ancha qiyin kechdi. Chunki mahalliy aholi armiyaga kirishni istamadi”<sup>21</sup>. Davlat hokimyatining asosiy o`zaklaridan biri Ichki ishlar Nozirligi bo`lib, jamoat tartibi va fuqarolar xavfsizligini himoya qilishi shart edi. Shuning uchun ham 1920-yil sentabr boshlarida 300 kishilik militsiya bo`limi tashkil etildi.
Buxoroda amirlik va BXSR yillarida harbiy soha rivoji turlicha kechgan. Ushbu masalani qiyosiy tahlil qilish uchun turli manbalarni va matbuot materiallarini o`rganib tahlil qildik. Xususan, Buxoro amirligi davrida Buxoro harbiy askarlari safi nisbatan qisqartirilib, qo`shinda harbiy islohotlar tor doirada olib borilgan. XIX asrning 30- yillarida harbiy islohotlar bir muncha olib borilgan.
Xususan, “O`zbekistonning yangi tarixi” (Turkiston Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida) 2-kitobida yozilishicha: “Amir Nasrullo (1826-1860)

²¹ Рашидов У., Рашидов Ў. Бухоронинг Россия билан иқтисодий ва сиёсий муносабатлари тарихидан (1900-1925). –Бухоро. 2013. –Б.13.

9



harbiy sohada ma’lum islohotlarga qo`l urdida, o`z qo`shinini bir muncha mustahkamladi. Buxoroda uzoq muddat yashagan, Zarashon harbiy okrugini boshqargan, Turkistonning harbiy quvvatini sinchiklab o`rgangan G.A. Arandarenko shunday yozadi: ”Nasrulloxon davrida dala to`plari sezilarli darajada yaxshilangan edi,ular uchun ingliz harbiy nizomidan chala-chulpa xabardor bo`lgan afg`on to`pchilari xizmatga olinadi. Og`ir qurolli otliqlar -falkonetli xasabdorlar soni ham oshiriladi, piyodalar ko`paytirilib, to`plar himoyasida jangga kirish va qal’alarga hujum qilish qo`llana boshlaydi”. Amirlik qo`shining asosini xasabdorlar va galabotirlar tashkil etar edi. 1868-yilga qadar bu ikki qo`shin turiga olinganlar bir umr xizmatda bo`lar edi. Piyoda sarbozlar, odatda,tinch sharoitda uylarida yashar, xaftada 4 kun (chorshanba va jumadan tashqari) erta tongda eshak bilan Buxoroga kelar va uch-to`rt soatlik mashqlarda qatnashib, yana qaytib ketardi. G.A.Arandarenko, shu vajdan, Buxoro “harbiy tizimidaqorovullik xizmati mavjud emas”²²,-deydi.
Muarrix Mullo Olim Maxdumning “Turkiston tarixi” kitobida ushbu masalaga to`xtalib quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: “Erondan olib kelingan Abdusamad to`pchiboshi,bilimli, zakovatli kishi bo`lgan. U to`p va to`pxonalarning dala sharoitidagi harakat imkoniyatini oshirishga erishadi. To`plar,ularni tortib yuruvchi otlar guruhlanadi. Ma’lumki, bungacha to`plarni ho`kizlar sudrashi taomilda bo`lib kelgan edi. Amirlikda yollanma lashkarboshilardan foydalanishdan hech qachon qaytilmagan”<sup>23</sup>.
“O`zbekistonning yangi tarixi” 1-kitobi (Turkiston Chor Rossiyasi mustamlakachiligi davrida)da quyidagi ma’lumotlar uchraydi: “Amir Nasrullo davrida va undan keyin ham to`pchiboshi qo`shinning bosh qo`mondoni hisoblangan. Bu harbiy ish muvozanatida otliq qismga nisbatan texnikaga ahamiyat berish ibtidosi bo`lganmi, har holda aniq bir nima deyish mushkul”²⁴.

²² Арандаренко Г.А. Досуги в Туркестане. 1874-1889, СП. 1889. –С.543. Қаранг: Ўзбекистоннинг янги тарихи. I том. (Туркистон Чор Россияси мустамлакачилиги даврида). –Т.: “Шарқ”. 2000. –Б.93-94.
²³ Мулла Олим Махдум Хожи. Тарихи Туркистон. –T.: 1999. –B.89.
²⁴ Ўзбекистоннинг янги тарихи. I том. Туркистон Чор Россияси мустамлакачилиги даврида. –Т.: “Шарқ”. 2000. –Б.93-94.

10



2005-yilda Sh. Hayitov, S. Badriddinov va K. Rahmonovlar tomonidan “Buxoro Xalq Sovet Respublikasi: iqtisodiyot, ijtimoiy siyosat, madaniy hayot” nomli kitob nashr qilindi. Ushbu kitobda Buxoro amirligi harbiy holatiga to`xtalib, quyidagi ma’lumotlar keltirilgan: “XIX asrning 2-yarmida O`rta Osiyodagi xonliklar harbiy jihatdan zaif bo`lganligi haqiqat. Bu yuqoridagi ma’lumotlar ham asoslab, isbotlab turibdi. Shuning uchun ham xonliklar va Buxoro amirligi Rossiya ta’sir doirasiga tushib qoldi. Buxoro amirligi qo`shin tuzilishi XIX asrning 2-yarmida quyidagicha edi:
“To`pchilar” (Artilleriya), “Kuban kazaklari”, ”Shefskiy”, “Terskiy”, “Arabbachalar”, “Turkman favji”, “Sarbozlar”, “G`ulombachchalar”, “Elnavkarlar”, “Nizomiy” kabi guruhlardan iborat bo`lib, ularga xizmat haqi uchun pul va turli in’omlar berilgan. To`plar ikki turda bo`lib, dahanapur (og`zidan o`qlanadigan) va dumbalapur (orqasidan o`qlanadigan) kabi nomlar bilan atalgan”²⁵.
Buxoro amirligining XIX-XX asr boshlaridagi siyosiy tarixini yoritib beruvchi manbalardan biri hisoblangan Muhammadali Baljuvoniyning “Tarixi Nofeiy” asari bo`lib ushbu asar 2001-yilda chop ettirildi. Ushbu kitobda Buxoro amirligining harbiy holati quyidagicha ta’riflanadi: “Beshinchi fasl: Buxoroning nizomiy askari va asbobi harb siyosati haqida: Bilinglarkim, Buxoroning nizomiy va askariy quvvati boshqa davlatlarga qaraganda zaif va yengilroqdir. Chunonchi, bu davlatning askariyati faqat ikki yuz ming nafarga yetgan. Lekin shular orasida tajribali va jasur bahodurlari ham ko`p bo`lgan. Ammo urush asboblaridan, ya’ni har davlat uchun loyiq bo`lgan qurol-aslahalardan 40 ta to`p, yuz adad pulemyot, 500 ming to`pponcha va miltig`i bo`lgan. Siyosat bobida Buxoro ko`p davlatlardan zaif turgan. Aslida, podsho askariyasi haqida g`amxo`rlik qilishi, ularga siyosiy ilmlarni, siyosiy kuch-quvvatni berishi lozim edi. Ammo achinarlisi shuki, qadim zamonda boshqa davlatlarda siyosiy ilm

²⁵ Ҳайитов Ш.А. ва бошқалар. Бухоро Халқ Совет Республикаси: иқтисодиёт, ижтимоий сиёсат, маданий ҳаёт. –Бухоро. 2005. –Б.49.

11



taraqqiy topmagan davrda Buxoro davlati bir buyuk davlatga aylanib bo`lgan edi. Bugungi kunga kelib esa, boshqa davlatlar yangi sanoat va fanlarga ega bo`lib,Buxorodek bir necha davlatlarni bosib olib, o`zlariga tobe qilganlar”<sup>26</sup>.
Yuqoridagi ma’lumotlarni tahlil qilar ekanmiz ushbu adabiyotlarga tanqidiy nuqtai nazardan yondashishga harakat qilamiz. To`g`ri, Sovet bosqini arafasida Buxoro amirligi harbiy holati nihoyatda kuchsiz bo`lganligi manbalarda keltirib o`tilgan. Ammo Buxoroga Qizil armiya bosqini arafasida qo`shin sonini oshirish, qo`shinlarni kuchaytirishga intilishlar bo`lgan. Ushbu harakatlar Buxoro amiri Said Olimxon tomnidan olib borilgan.Ushbu harakatlar Buxoroda “qurolli qarshilik ko`rsatish” – qo`rboshilik harakatlari bilan bog`liq edi. Ma’lumki, 1920-yil avgust oyida Buxoro inqilobi tayyorlanib, sentabrda esa Buxoroga Qizil armiya hujum boshladi. Buxoro amiri Said Olimxon Buxoro shahrini tark etib, keskin janglardan so`ng, Vobkent, Shofirkon, G`ijduvon, Qiziltepa tumanlari va O`rtacho`l orqali Qarshi cho`liga chiqib ketdi. Amirning keyinchalik o`zi yozgan xotiralarida keltirilishicha, mabodo mubolag`a qilinmagan bo`lsa, yigirma besh ming nafardan iborat buxoroliklar (ularning safiga G`ijduvonda yana 10 ming nafar kishi qo`shildi.”
1991-yilda Buxoro amiri Said Olimxonning “Buxoro xalqining hasrati tarixi” kitobi chop etildi. Ushbu kitob bilan tanishish chog`ida quyidagi ma’lumotlarga duch keldik: “Buxoro amiri Buxorodan ketishi masalasini shunday asoslaydi: Musulmon bechoralar dushman daftaridan mol-dunyosini, farzandlarini tashlaganlaricha, nima qilishlarini bilmay, har tomonga qocha boshladilar. Shunga qaramay, bu bandayi ojiz to`rt kechayu kunduz dushmanga qarshi urushdim, qattiq jang qildim. To`p o`qlarining ko`pligi, bomba yog`dirishlar, talofat va xarobaliklar Buxoro shahrida ortib ketib, kambag`al beva-bechoralarni qattiq tashvishga solib qo`ydi. Shunda o`zimcha o`yladim. Bu bandayi ojiz ushbu Buxoroyi sharif shahridan ko`chishini ixtiyor etsam, shoyad shu sababdan xarobalikka bo`lgan sabablar yo`lini to`sib, faqiru-fuqaro bechoralarni bu jabr-

²⁶Муҳаммадали Балжувоний. Тарихи Нофеий. (Фойдали тарих). –Т.: “Академия”. 2001. –Б.30.

12



sitamlardan ozod qilsam va osoyishtalik baxsh etsam, degan andishada chahorshanba kuni tushdan keyin soat to`rtlarda foytunga o`tirib, misoli “hazrat Payg`ambar alayhissalom sunnati bo`lmish hijrat” kabi²⁷ ko`chishni ixtiyor etdim”<sup>28</sup>.
Amir Sayyid Olimxon Qizil armiyaga qarshi urushish uchun ko`p say-harakatlarni amalga oshirdi. BXSR hukumati yillarida ham ushbu harakatlar sobiq amir tomonidan amalga oshirilgan. Manbalarga murojaat qilamiz.
Q. Rajabov 2002-yilda o`zining “Buxoroga qizil armiya bosqini va unga qarshi kurash (1920-1924)” nomli kitobini nashr qildirdi. Ushbu kitobda Buxorodagi harbiy holat, qo`rboshilar harakati, Buxoroga qizil askarlar hujumi masalalari atroflicha tahlil qilinadi. Xususan, muallif kitobida quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: “Buxoroning markaziy qismlaridan shoshilinch chekinayotgan Said Olimxon Qarshi va G`uzordan ham o`tib, Boysun bekligi hududiga kirib bordi. Arxiv hujjatlarida keltirilishicha, sobiq amir Said Olimxonga yaxshi qurollangan 300 kishilik otliqlar, shu jumladan, Afg`oniston hukumatining vakili Muhammad Akbarxon boshchiligidagi 100ta afg`on sarbozi himoyasi ostida 1920-yil 10-sentabrda Boysunga yetib kelishdi. Ushbu ma’lumotlarni M. Irkayevo`zining “ИсториягражданскойвайнывТаджикистане” kitobida keltiradi. Biroq Said Olimxon o`z xotiralarida Boysun to`g`risida so`z yuritmay, balki Qo`rg`ontepaga borganligini tilga oladi”<sup>29</sup>.
Buxoro amiri Said Olimxon o`zining “Buxoro xalqining hasrati tarixi” kitobida yozishicha, Said Olimxon Dushanbe va Qoratog`da ham bo`lgach, Hisor shahrini o`ziga qarorgoh qilib belgilaydi. Sharqiy Buxorodagi qurolli qarshilik ko`rsatish rahbari Ibrohimbek, Davlatmandbek, Fuzayl Maxdum, Eshon Sulton,

²⁷ Бу ерда амир Олимхон Бухорони тарк етишини худди пайғамбарнинг Маккани тарк етишга мажбур боълиб, Мадинага коъчганига қиёс қиляпти.
²⁸ Амир Саййид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи. –Т.: “Фан”. 1991. –Б.15.
²⁹ Ражабов Қ. Бухорога қизил армия босқини ва унга қарши кураш. (1920-1924-йиллар). –Т.: “Маънавият”. 2002. –Б.58-59.

13



Tog`ay Sari, Avliyoqulbek, Abdurahmonbek, Alimardonbek kabi nufuzli kishilar, urug` boshliqlari va beklari sobiq amir huzurida to`planishdi”<sup>30</sup>.
Q. Rajabovning yuqorida keltirilgan kitobida yozilishicha, Said Olimxon harbiy sohada chora-tadbirlar ko`ra boshlaydi:
1.O`z lashkarlarini Hisor viloyatida to`playdi.

2.O`z lashkarlarining boshqaruv tizimini belgilab, harbiy boshliqlar tayinlaydi. Xususan, o`z lashkarlarining boshlig`i qilib harbiy vazir bo`lgan tog`asi Muhammad Saidbek Parvonachini, shuningdek, Abdulhafiz Parvonachi va Ibrohimbekni tayinlaydi. Ular Hisor viloyatida bolsheviklarga qarshi 6 oy davomida kurash va jang olib borishdi.
3.Said Olimxon harbiy kuch va qurol-yarog` so`rab, Afg`oniston amiri Omonullaxon huzuriga o`z vakilini jo`natgan. Afsuski, Afg`onistondan yetib kelgan yordamchi kuchlar, qurol-yarog`lar va harbiy aslahalar ham unchalik ko`p emas edi. Bundan tashqari, Said Olimxon harbiy yordam so`rab Angliya va Yevropa mamlakatlariga vakil yuboradi. Ammo ular tomonidan hech qanday amaliy yordam berilmadi. Muntazam armiyaning mavjud emasligi, qurol-yarog`larning yetishmasligi, zamonaviy harbiy mutaxasislarning deyarli yo`qligi va boshqa qator qiyinchiliklarga qaramasdan qisqa muddat ichida Sharqiy Buxoroda qizil askarlarga qarshi tura oladigan katta miqdordagi harbiy kuchlar to`plandi. Buxoro Xalq Respublikasi Revkomi nomiga jo`natilgan qizil askarlarning razvedka ma’lumotlarida aytilishicha, 1920-yil 23-noyabrda “Boysunda Bo`ri To`qsabo qo`mondonligida 7000 kishi (5 ta pulemyoti bilan), Denov shahrida 1000 kishi, Sariosiyoda 3000 kishi, Sangardak qishlog`ida (Yurchiga ketish yo`lida) 140 kishi, Baxchi qishlog`ida (Toshqirjondan 20 chaqirim janubi sharqda) Eshon Boshi qo`mondonligida 600 kishi, Darbandda 100 kishidan ortiq qo`shin” to`plandi. Ushbu 12 ming kishiga yaqin qo`shin 23-noyabrda Toshqo`rg`on tomonga yurish qilib, uni egalladi. Shunisi xarakterliki, ushbu hujjatda yozilishicha,“amir qo`shinlari Sharqiy Buxorodagi ko`ngillilar

³⁰ Амир Саййид Олимхон. Бухоро халқининг ҳасрати тарихи. –Т.: “Фан”. 1991. –Б.16-17.

14



hisobidan tuzilgan edi”. Amir Said Olimxon Ko`lob, Hisor,Dushanbe atrofida katta miqdordagi kuchlarni birlashtirishga muvaffaq bo`ldi. 1920-yil noyabr oyining o`rtalarida uning qo`shinlari Boysun, Darband, Sherobodni egallashdi.
4. Amir Said Olimxon Farg`ona vodiysidagi istiqlolchilik harakati bilan aloqani yo`lga qo`ydi. Chunki Qizil askarlarning katta miqdordagi harbiy kuchlari istiqlolchilarning ham o`z qo`shinini yaxlit qo`mondonlikostiga birlashtirishni taqozo qilar edi. Arxiv hujjatlarida keltirilishicha, Farg`onadan 4000 yigit sharqiy Buxoroga yetib kelgan. Hisordan Ko`lob viloyatiga kelgan Said Olimxon butun qo`shinlariga Mulla Muhammad Ibrohimbek Devonbegini lashkarboshi qilib tayinlaydi<sup>31</sup>.
Ushbu masala tarixshunosligini o`rganish jarayonida turli manbalarni tahlil qilamiz. 1996-yil U. Rashidov tomonidan “Buxoro tarixi masalalari” to`plamiga quyidagi “Buxoro Respublikasida qarshilik harakatining birinchi bosqichi (1920-1922-yillar)” nomli maqolasini chop qildirgan. Ushbu maqolada Buxorodagi harbiy-siyosiy vaziyat va amir faoliyatiga to`xtalib o`tilgan. Maqolada quyidagi ma’lumotlar keltiriladi: “Ibrohimbek Olimxon xizmatiga o`tib Qorovulbegi-qo`shin qo`mondoni unvonini oladi. U butun Loqay va Hisorda safarbarlik o`tkazadi. Natijada amir qo`shinlari 15 ming kishiga yetadi. Amir o`zi bilan olib kelgan oltinlar bu katta xarajatlarga yetmaydi. Shu bois, Dushanbedagi Hisor bekligi xazinasidan 1 mln so`m olindi va qog`oz pul chiqarishga qaror qilindi. Lekin Dushanbeda turli bo`yoqlar yo`qligi sababli 20 yashik chiqarilgan qog`oz pul oppoq holicha zarb etildi. Amir ixtiyorida otasi Abdulahadxon tirikligida London bankiga qo`yilgan 20 mln so`m pul qolgan edi xolos. Olimxon shu pullarga umid bog`lab, Buyuk Britaniyadan yordam so`raydi. Angliya 1920-yildan boshlab Mashhad va Qoshg`ar orqali amirga qurol-aslaha va boshqa anjomlar bilan yordam berishga vadalashadi”³².

³¹ Ражабов Қ. Бухорога қизил армия босқини ва унга қарши кураш. (1920-1924-йиллар). –Т.: “Маънавият”, 2002. –Б.58-59.
³² Рашидов У.Ж. Бухоро Республикасида қаршилик ҳаракатининг биринчи босқичи (1920-1922). // Бухоро тарихи масалалари. –Бухоро. 1996. –Б.99.

15



Yana ushbu masalada Q. Rajabov shunday fikrlarni keltiradi: “Buxoro Respublikasi Markaziy Revkomi va Xalq Nozirlar Sho`rosi raisi nomiga jo`natgan “mutlaqo maxfiy” ma’lumotnomada yozilishicha, 1921-yil 1-yanvarga kelib Buxoro amirining armiyasi 15000 kishidan ortib ketdi”.
Turli adabiyotlarni tahlil qilar ekanmiz amirlik tuzumi ag`darilgach, BXSR tashkil topib, hukumat tuzilgach, harbiy masalalarga ham e’tiborni kuchaytirganligiga guvoh bo`lamiz. Biz amirlik davrida harbiy masalaga e’tibor va islohotlar haqida yuqorida ma’lumotlarni tahlil qildik. BXSRda ushbu maslada qanday ishlar olib borildi? Shu masalada fikr yuritamiz.
BXSR hukumat rahbari Fayzulla Xo`jayev o`zining 3 tomlik “Tanlangan asarlari”ni yozib qoldirgan. Ushbu asarlarning 1-tomi 1976-yilda Toshkentda chop etilgan. Ushbu kitobda BXSRdagi harbiy holat, siyosiy tizim masalalari haqida jonli guvoh sifatida ma’lumotlar yozib qoldirilgan. Muallif asarida quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: “Qizil Armiyani qurish masalasiga kelganda, men shuni ko`rsatib o`tishim kerakki, bu ishdagi bir qancha kamchiliklarga qaramay, bu ishlarning hammasi umuman yomon o`tkazilmadi. Gap shundaki, zamonaviy armiya qurishga Buxoroning Sovet hukumati birinchi kirishgan edi. Sovet hokimiyatiga qadar (bu yerda BXSR hukumati nazarda tutilgan bo`lsa kerak) armiya butunlay boshqacha negizda tuzilar edi. Umuman, Buxoroda harbiy xizmat hech qachon bo`lmagan. 1860-yildan beri amirning tarkibi kamaytirib qo`yilgan armiyasi turli yoshdagi yollangan kishilardangina tuzilar edi. Armiyaga, masalan,o`g`rilik, ichkilikbozlik va shu kabi jinoyatlar qilganligi uchun jazolash tariqasida ham zo`rlik bilan askar qilib olinar edi. Bu an’analar yangi boshlangan ishga anchagina to`sqin bo`lib turdi. Shunga qaramay, qisqa vaqt ichida hukumat mamlakatda majburiy-harbiy xizmatni joriy qilishga va Qizil Armiyaning milliy qismlarini tuzishga muvaffaq bo`ldi”³³.
Fayzulla Xo`jaev o`z asarida harbiy holat, harbiy tadbirlar va islohotlar haqida ham quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: Harbiy ishda Rossiya Qizil

³³ Файзулла Хўжаев. Танланган асарлар. III томлик. –Т.: 1976. I том. –Б.243.

16



armiyasidan o`rnak olib, Qizil Armiya tashkil etish, unda komanda berishni o`zbek tilida olib borish hamda aholining turmushi va rivojlanish darajasiga muvofiq keldigan o`zgartirishlarni ustavlarga kiritish lozim. Buning uchun birinchi navbatda, RSFSR Qizil ofitserlar maktablarini tashkil etish ishida faol yordam berish kerak (Fayzulla Xo`jaev BXSR armiyasini “qizil armiya” deb yozadi. Chunki shu davrda Buxoro Sovet Rossiyasi bosqiniga uchrab, Sovet qo`shinlari Buxoro hududida mavjud edi). BXSRda armiyada quyidagi islohotlar olib borildi:
1.Qizil Armiyaning shtati 2197 nafarga yetkazildi. Uning tarkibi deyarli Buxoro Xalq Respublikasining fuqarolaridan iborat. Kamandirlar tarkibi maktabidagi kursantlar soni 287 kishiga yetkazildi.
2.Armiya tarkibi umum-harbiy majburiyat bo`yicha olinayotgan yigitlar bilan to`ldirildi. Aholi soni hisobga olinmoqda. Eski xizmatchilar yoshlar bilan almashtirildi.
3.Siyosiy ish yaxshi yo`lga qo`yildi.

4.Ta’lim o`rgatish ishlari kuchaytirildi. Harbiy-ilmiy jamiyat tashkil etildi. Komandirlar tarkibi SSSRning oliy maktablariga yuborildi.
5. Buxoro Qizil Armiyasi zo`r berib milliylashtirilmoqda³⁴.

Muntazam milliy armiya tuzish, uni mahalliy mutaxasislar bilan ta’minlash to`g`risidagi taklif va mulohazalar davriy matbuotda ham yoritilgan. Xususan, BXSRning mahalliy nashrlari hisoblangan “Buxoro axbori” va “Ozod Buxoro” gazetalarining ma’lumotlari asosida yozilgan Sh. Hayitov, S. Badriddinov va K. Rahmonovlar tomonidan chop etilgan “Buxoro Xalq Sovet Respublikasi: iqtisodiyot, ijtimoiy siyosat, madaniy hayot” nomli kitobda quyidagi ma’lumotlar keltiriladi: “1922-yil 1-Buxoro harbiy qo`mondonlar kursi ochilib, unda o`zbek, turkman, tojik, qirg`izlardan iborat kursantlar ta’lim ola boshladi. 1920-1922-yillarda Buxoro Respublikasidagi 30 minglik armiyaning atigi 400 tasi mahalliy millat vakillari bo`lgan. Hukumat rahbarlaridan Fayzulla Xo`jayev, Usmonxo`ja, Atoulla Xo`ja, Abdulhamid Oripovlar “Qizil armiya qismlari Buxoro hududida

³⁴ Шу муаллиф. –Б.271-272.

17



turar ekan, respublika mustaqilligi faqat quruq so`zdan iborat bo`ladi”³⁵,- deb hisoblashardi.
Ushbu yuqoridagi tarixiy adabiyotlarni tahlil qilish davomida Buxoro amirligi va Buxoro Xalq Sovet Respublikasi davrlarida harbiy holat qanday bo`lganligi xususida ma`lumotlarni o`rgandik. Ko`rinib turibdiki, ushbu masala ko`p tarixchilarning asarlarida, maqola va monografiyalarida atroflicha o`rganilgan. Demak, mavzu tarixshunosligi muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Ushbu BXSR tarixshunosligi masalasini tarix fanlari doktori, professor F. Qosimov boshlab bergan edi. Yuqoridagi asarlarda esa bu ishlar davom ettirilgan. Tarixchi olimlar U. Rashidov, Sh. Hayitov, Q. Rajabov, K. Rahmonov va boshqalar BXSR davridagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy voqealarni o`z asarlarida atroflicha tahlil qildilar.