3. Yer to’g’risidagi me'yoriy hujjatlar. Yer monitoringi va davlat
yer kadastri.
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan agrar-iqtisodiy islohotlar
natijasida
bozor
tamoyillariga
asoslangan
yer
munosabatlari
shakllanmoqda. Uning asosiy qoidalari qonunchilik hujjatlarida o’z
ifodasini topgan. Bosh qomusimiz hisoblangan O’zbekiston
Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasida “Yer, yer osti
boyliklari, suv, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy
zahiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va
ular davlat muhofazasidadir” - deb belgilab qo’yilgan. Mamlakatimiz
qishloq xo’jaligida yerdan foydalanish ijara usuliga asoslangan bo’lib,
yer ijara mexanizmi orqali bozor munosabatlariga kiritiladi. Shuni
ta’kidlash zarurki, agrar islohotlar jarayonida qishloqda turli toifadagi
yerdan foydalanuvchilar soni keskin ko’paydi va bu hozir ham davom
etmoqda. Shu bilan birga, har yili qishloq xo’jaligi yerlari noqishloq
xo’jalik maqsadlari uchun ajratilishi davom etmoqda. Ushbu
vaziyatlarda davlatning yer resurslaridan foydalanishni boshqarish
mexanizmlarini takomillashtirish katta ahamiyatga ega. Bunda
rivojlangan xorij davlatlarida to’plangan tajribalarni hisobga olish
samarali yo’llardan biridir.
1998-yil 30-aprelda O’zbekiston Respublikasining Yer Kodeksi
qabul qilingan. Ushbu Kodeks 14 bob, 91 moddadan iborat bo’lib, yer
resursining toifalari va undan faydalanish bo’yicha barcha qoidalar
yoritib berilgan. Ushbu Kodeksning 1-moddasida “Yer umummilliy
boylikdir, O’zbekiston Respublikasi хalqi hayoti, faoliyati va
farovonligining asosi sifatida undan oqilona foydalanish zarur va u
davlat tomonidan muhofaza qilinadi” - deb ta’kidlangan.
Respublikamizda ekin maydonlarining aholiga shaxsiy tomorqa
xo’jaligi va turar joylarni qurish uchun, sanoat, sug’orish inshootlarini
barpo etish uchun ajratilishi oqibatida ekin ekiladigan maydon
kamaymoqda. Bu obyektiv jarayon kelajakda ham davom etadi. Shuning
uchun mavjud yerlardan yil davomida oqilona, samarali foydalanish
zarur. Respublikamizning jami ekin maydoni 2019-yilda 2016-yilga
nisbatan 397,3 ming gektarga qisqargan. Shu davrda donli ekinlar
maydoni 111,1 ming gektarga, shundan bug’doy maydoni 130,0 ming
gektarga, g’o’za maydoni esa 214,5 ming gektarga kamaygan. Ayrim
ekin turlari bo’yicha ekin maydonlari ko’payganini ko’rishimiz mumkin.
Jumladan, dukkakli don maydoni 25,5 ming gektarga, sabzavotlar ekin
maydoni 14 ming gektarga ko’paygan. Shu davrda ozuqa ekinlari
ekiladigan maydon esa 65,9 ming gektarga qisqargan. Ozuqa ekinlari
maydonlarining qisqartirilishi o’z navbatida almashlab ekish tizimining
buzilishiga olib keldi hamda chorvachilikning mustahkam ozuqa
bazasini barpo etishga salbiy ta’sir ko’rsatmoqda. Shu bois kelajakda
yerdan foydalanish samaradorligini yuksaltirish uchun almashlab ekishni
joriy etishga alohida e’tibor qaratish zarur.
Mamlakatimiz hukumati tomonidan aholini oziq-ovqat
mahsulotlari bilan to’liq ta’minlash, eksport hajmini oshirish,
tarmoqda ishlab chiqarishni diversifikatsiyalash maqsadida qishloq
xo’jaligidagi
ekin
maydonlarini
optimallashtirishga
e’tiborni
kuchaytirmoqda.
2008-yil 20-oktabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
“Oziq-ovqat ekinlari ekiladigan maydonlarni optimallashtirish va ularni
yetishtirishni ko’paytirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-4041-sonli
Farmoni e’lon qilindi va unga ko’ra mamlakatimizda oziq-ovqat
mahsulotlarini yetishtirishni ko’paytirish maqsadida paxta ekib
kelinayotgan maydonlarning bir qismi g’alla va boshqa ekinlar uchun
ajratib berildi. Ushbu farmon ijrosini ta’minlash bo’yicha Surxondaryo
viloyati Hokimining 2008-yil 23-oktabrda 169-sonli qarori qabul
qilingan va ushbu qarorda 2009-yil hosili uchun avval paxta ekib
kelingan 3400 gektar yerning 3000 gektariga g’alla, 115 gektariga
sabzavot, 30 gektariga kartoshka va 255 gektariga moyli ekinlar ekish
rejalashtirilgan edi.
Ekinlar ekiladigan yerlardan to’liq va samarali foydalanishga barcha
xo’jaliklar alohida e’tibor bermoqdalar. Bu harakat ijobiy natijalar
bermoqda va so’nggi yillarda barcha turdagi ekinlarning hosildorlik
darajasi ortib bormoqda.
O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligining suv resurslariga
bo’lgan talabi so’nggi yillarda 49,4 mlrd. m
3
ni tashkil etmoqda. Suv
resurslaridan unumli foydalangan holda xo’jaliklar g’alla, paxta ekilgan
maydonlardan yuqori hosil olib, yerdan samarali foydalanmoqdalar.
Buning uchun ular ekin ekiladigan yerlarni vaqtida sifatli haydab, sara
urug’larni yangi texnologiyalar asosida ekib, parvarishlashga aloqador
boshqa tadbirlarni e’tibor bilan o’tkazmoqdalar. Ekinlarga agrotexnik
muddatlarda suv, o’g’it berish, yetishtirilgan hosilni qisqa muddatda
sifatli qilib yig’ishtirib olishga e’tibor bermoqdalar. Bu jarayonda
xo’jalik rahbarlari, mutaxassislari barcha imkoniyatlardan to’liq va
samarali foydalanmoqdalar.
Hozirgi davrda fermer va dehqon xo’jaliklarida yerlardan
foydalanish samaradorligi yil sayin yaxshilanmoqda. Bunga asosan mulk
va unga egalikning o’zgarishi, ya’ni manfaatdorlikning ortishi ta’sir
ko’rsatgan. Qishloq xo’jalik ekinlari hosildorligining oshishi yerdan
foydalanish samaradorligi yuksalishini ta’minlaydi. Lekin erishilgan
natijalar o’sib borayotgan talab darajasida emas. Yer va suv
resurslaridan foydalanishning iqtisodiy samaradorligini oshirish uchun
bir qancha tashkiliy, iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirish lozim.
Yerlarning meliorativ holatini tubdan yaxshilashni ta’minlovchi
tadbirlarni kompleks amalga oshirishni rivojlantirish juda muhim
hisoblanadi. 2020-yilning 1-oktabr holatiga sug’oriladigan yerlarning
44,7 foizi turli darajada, jumladan, 31,0 foizi kuchsiz, 11,9 foizi o’rtacha
va 1,9 foizi esa kuchli darajada sho’rlangan, 24,4 foiz maydonda esa yer
osti suv sathi 2 metr va undan yuqorida joylashgan. Yerlarning
sho’rlanish darajasiga ayrim joylarda irrigatsiya tizimining yaroqsiz
holga kelganligi, suvdan tejab-tergab samarali foydalanish qoidalarining
buzilishi, ekinlarni sug’orish texnologiyasining takomillashmaganligi,
yerdan foydalanuvchi subyektlar sonining ko’payishi, ularga ijaraga
berilayotgan yer uchastkalarining maydalashib ketganligi va ularning
meliorativ tadbirlarni amalga oshirishga mablag’lari yetishmasligi sabab
bo’lmoqda.
Bu muammoni yechishda davlatning bevosita ko’magi lozim. Bu
muhim tadbirni qishloq xo’jalik korxonalarining o’zlari bajara olmasligi
mumkin, chunki ularning texnik-iqtisodiy quvvati yetmaydi. Shu sabali
mamlakatimiz hukumati tomonidan ushbu masalaga alohida e’tibor
qaratib kelinmoqda. Mazkur soha bo’yicha amalga oshirilishi lozim
bo’lgan ishlarning huquqiy asoslari yaratilgan bo’lib, ular jumlasiga
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 29-oktabrdagi
“Sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash tizimini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PF-3932 sonli Farmoni,
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007-yil 31-oktabrdagi
“O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi sug’oriladigan
yerlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg’armasi faoliyatini tashkil
etish to’g’risida”gi PQ-718 sonli Qarori, O’zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2007-yil 21-dekabrdagi “O’zmeliomashlizing”
davlat lizing kompaniyasini tashkil etish to’g’risida”gi 266-sonli Qarori,
O’zbekistоn Respublikasi Prezidentining 2008-yil 19-martdagi
“20082012-yillarda sug’оriladigan yerlarning meliоrativ hоlatini
yaхshilash Davlat dasturi to’g’risida”gi PQ-817-sоnli Qarоri va
boshqalarni kiritish mumkin.
Bundan tashqari “Qishloq taraqqiyoti va farovonligi yili” Davlat
dasturida belgilab berilgan chora tadbirlarning to’rtinchi yonalishi
-
2008-2012-yillarda sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini
yaxshilash davlat dasturida ko’zda tutilgan chora-tadbirlar tizimining
izshil amalga oshirilishiga, ya’ni ekin maydonlarining meliorativ
ahvolini yaxshilash, faoliyat ko’rsatayotgan irrigatsiya-melioratsiya
obyektlarining tegishli texnik holatini ta’minlash, ixtisoslashgan suv
xo’jaligi, qurilish va ekspluatatsiya tashkilotlarining moddiy-texnika
bazasini mustahkamlash, ularni zamonaviy texnika bilan jihozlash
masalalariga alohida e’tibor qaratishdir. Bundan tashqari mazkur
dasturda sug’orishning tejamli usullarini, jumladan, tomchilatib
sug’orishni joriy qilishga ham alohida e’tibor qaratilgan edi.
|