Rəyçilər Ə. A. Sadıqov T.Ə. Sadıqov

653 

əmək haqqı + əmək haqqı ilə əlaqədar olan ayırmalar + ümum- istehsalat xərcləri. 

Beləliklə,  bitməmiş  istehsalat  və  yerinə  yetirilmiş  işlər  eyni  zamanda 

plan-uçot vahidlərində və dəyər ifadəsində əks olunurlar. 

Şərti  məhsul  vahidinin  kalkulyasiyasmm  dördüncü  mərhələsində  maya 

dəyərinin  hesablanması müvafiq  qaydada  qruplaşdırılmış məsrəfləri,  bu  bölmələr 

tərəfindən material və əlavə edilmiş məsrəflər üçün ayrıca hesablanmış vahidlərin 

miqdarına bölməklə aparılır. 

Kalkulyasiyanm  beşinci  mərhələsinin  tərkibində  əsas  uçot  üsulları  bunlar 

hesab  olunurlar.  Müəssisənin  hazır  məhsul  buraxılışının  uçotu;  saxlanma 

(olduqları)  yerləri  üzrə  bitməmiş  istehsalatın  şərti  vahidinin  balansı  üzrə 

hesablama;  hazır  məhsulun  və  bitməmiş  istehsalatın  qiymətləndirilməsi.  Hazır 

məhsul  və  bitməmiş  istehsalat  arasında  məsrəflərin  bölüşdürülməsi  zamanı  baza 

kimi,  kalkulyasi-  yanın  dördüncü  mərhələsi  səviyyəsində  hesablanmış,  sexin  şərti 

məhsul vahidinin, hazır məhsul və bitməmiş qalan məhsulun miqdarının vahidinin 

maya  dəyəri  çıxış  edir.  Qiymətləndirmənin  belə  metodu  orta  çəki  adını  daşıyır. 

Bundan başqa çox vaxt FİFO metodunu istifadə edirlər. 

FİFO metodu orta çəki metodundan onunla fərqlənir ki, bu zaman dövrün 

əvvəlinə bitməmiş istehsalat qalıqlarının və cari dövrün işlərinə aid olan məsrəfləri 

ümumi  məsrəflərdən  ayırmağı  nəzərdə  tutur,  öz  növbəsində  cari  dövrün 

məsrəflərini başa çatmış və başlanmış işlər arasında bölüşdürürlər. 

Kalkulyasiya mərhələlərində məhsulların istehsalı və onlarla əlaqədar olan 

məsrəflərə haqqında hesabatlarda nəzarət edilir. Maliyyə uçotunda prosesli metod 

zamanı hər bir sex üçün ayrıca analitik uçot açırlar. Təcrübədə istehsala məsrəflərin 

uçotunun prosesli metodunun üç variantını: ardıcıl, paralel və ayrıca təşkil edirlər. 

Ardıcıl variant hazır məhsulun bir mərhələdən emal edilmək üçün sonrakı 

mərhələyə verilməklə birlikdə məsrəflərin ardıcıl toplanmasını nəzərdə tutur. Hazır 

məmulatın dəyəri, bitməmiş istehsal müəssisənin son hazır məhsuluna çatdırıldığı 

axırıncı sexdən hazır məhsullar hesabına keçir. 

Paralel  uçot  bir  məmulatın  və  ya  bircinsli  məmulat  qruplarının  buraxılışı 

üçün  ayrılan  bir  neçə  sexlərdə  eyni  zamanda  yarımfab-  rikatlarm  və  xammalın 

emalı həyata keçirilən təşkilatlar tərəfindən istifadə edilir. 

---

654 

Ayrıca  metod  müxtəlif  emal  prosesləri  olan  eyni  cinsli  məhsulların  istehsal 

texnologiyasında tətbiq edilir. 

Prosesli  kalkulyasiya  sistemləri  aparılan  kalkulyasiyasma  nisbətən  daha 

sadədir  və  az  bahalıdır,  çünki  sifarişlər  və  fərdi  işlər  üzrə  məsrəflərin  yığıldığı 

kartoçkalar  yoxdur.  Mühasibat  uçotu  hesablarında  yazılışlar  adi  qaydada 

(yarımfabrikatsız variant) və ya «Öz istehsalının yarımfabrikatları» hesabı vasitəsi 

ilə (yarımfabrikatlı variant) ola bilər. 

V

 

FƏSİL. «DİREKT-KOSTİNQ» SİSTEMİ ÜZRƏ 

İSTEHSALATA MƏSRƏFLƏRİN VƏ MƏHSULLARIN 

MAYA DƏYƏRİNİN KALKULYASİYA EDİLMƏSİ 

5.1.

 

İdarəetmə uçotunda «Direkt-kostinq» sisteminin 

əhəmiyyəti və xüsusiyyətləri 

Bazar münasibətləri şəraitində istehsalat xərclərinin ümumi həcmində sabit 

xərclərin  xüsusi  çəkisinin  artması  müşahidə  olunur.  Bu  isə  həm  də  mənfəətin 

azadılması  ilə  müşaiyət  edlilir.  Bununla  əlaqədar  olaraq  sabit  və  dəyişən  xərclər 

üzrə  ayrıca  informasiyaya  olan  tələbat  getdikcə  artır.  Belə  informasiyanı  isə 

natamam  istehsal  maya  dəyəri  göstəriciləri  (müstəqim,  dəyişən  və  ya  bütün 

istehsalat xərclərinin bir hissəsi) və marjinal gəlir (örtülmə məbləği) - satış qiyməti 

ilə  (satışdan  daxil  olmalar)  məmulatın  natamam  maya  dəyəri  arasındakı  fərq  - 

kateqoriyalarına  əsaslanan  «direkt-kostinq»  sistemi  verir.  «Direkt-kostinq» 

sistemindən  Qərbdə  istehsal  uçotu  sistemində  geniş  istifadə  edilir.  Bu  sistem  üzrə 

istehsal uçotunun təşkilinin əsasında istehsalın həcminə münasibətdə xərclərin sabit 

və dəyişən xərclər kimi təsnifləşdirilməsi durur. 

«Direkt - kostinq» sisteminin əsas xüsusiyyəti ondadır ki, bu sistemdə sənaye 

məhsulunun  maya  dəyəri  ancaq  dəyişən  xərc  nöqteyi-  nəzərindən  öyrənilir  və 

planlaşdırılır.  Dəyişən  xərclərlə  həmçinin  anbarda  hazır  məhsul  qalıqları  və 

bitməmiş istehsalat da qiymətləndirilir. 

İdarəetmə  uçotunda  «direkt-kostinq»  sisteminin  tətbiqinin  üstün 

cəhətlərindən biri də istehsalın həcmi, xərclər (maya dəyəri) və daxilolma (mənfəət, 

marjinal gəlir) arasında qarşılıqlı əlaqə və ası 

---

655 

lılığın  operativ  şəkildə  öyrənilməsinə  şərait  yaratmasıdır.  «Direkt-  kostinq» 

sistemində  hazır  məhsulun  maya  dəyərinin  kalkulyasiyası  zamanı  ancaq  dəyişən 

xərclər nəzərə alınır. Ayrıca hesabda toplanan sabit xərclər isə hesabat dövrünün 

sonunda maliyyə nəticələri hesabının debetinə silinir. Belə halda birinci mərhələdə 

marjinal gəlir satışdan daxilolmalarla bütün dəyişən xərclərin fərqi kimi hesablanır. 

Artıq  ikinci  mərhələdə  isə  sabit  xərclər  nəzərə  alınmaqla  əməliyyat  mənfəəti 

müəyyənləşdirilir. 

Marjinal  gəlir  göstəricisi  məhsulun  istehsalını  davam  etdirmək  və  ya 

dayandırmaq barədə idarəetmə qərarının qəbul edilməsi üçün əsas olur. 

«Direkt-kostinq» 

sabit  xərclərin  kəmiyyətinin  planlaşdırılması  və 

normalaşdırılması məsələsini də həll edir və sabit xərclər üzərində nəzarəti həyata 

keçirir.  «Direkt-kostinq»  sistemində  maya  dəyəri  üzərində  nəzarət  edildikdə 

standart  məsrəflərdən  istifadə  edilir.  Başqa  sözlə  desək,  «direkt-kostinq»  sistemi 

«standart-kost»  sisteminin  elementlərindən  də  istifadə  edir.  «Direkt-kostinq»-də 

«standart-kost»  sisteminin  tətbiqi  zamanı sabit  xərclərin standartları  tərtib  edilir, 

möhkəm  büdcənin  (smetanın)  əsasında  isə  istehsal  güclərinin  yüklənməsinin 

müxtəlif səviyyələri üçün sabit xərclərin müxtəlif hədlərinin qurulması durur. 

Beləliklə, «direkt-kostinq» sistemi dəyişən və sabit xərclərin ayrıca uçotunu, 

kalkulyasiya  etməni,  həmçinin  bir  sıra  idarəetmə  qərarlarının  qəbulu  işlərini 

özündə birləşdirən idarəetmə (istehsal) uçotu altsistemidir. 

İnkişaf  edən  bazar  münasibətləri  şəraitində  respublikamızda  mövcud  olan 

kalkulyasiyanm  nəzəri  və  təcrübəvi  sisteminin,  bazar  iqtisadiyyatı  tətbiq  edilən 

ölkədə  idarəetmə  uçotunun  təşkilat  sisteminin  öyrənilməsinə  ehtiyacı  vardır. 

Bundan  biri  müstəqim  məsrəflər  üzrə  məhsulların  maya  dəyərinin  kalkulyasiya 

edilməsi sistemi hesab olunur. 

Dəyişən  məsrəflərin  uçotu  sistemi  ABŞ-da  böyük  tənəzzül  dövründə 

meydana  çıxmış  və  XX  əsrin  50-ci  illərində  geniş  yayılmağa  başlamışdır.  Böyük 

tənəzzülün yayılmasına qədər (1928) hazır məhsulların qalığı, bütün məsrəflər üzrə 

hesablanmış maya dəyəri ilə qiymətləndirilmişdir. Tənəzzül satılmamış məhsulların 

böyük  ehtiyatının  yaranmasına  gətirib  çıxardı.  O,  vaxtın  analitiklərinin  fikrincə 

məhsulun  məsrəflər  üzrə  qiymətləndirilməsi,  mənfəətin  süni  olaraq  təhrif 

edilməsinə  gətirib  çıxarırdı.  İstehsalın  həcmindən  və  gəlirin  ölçüsündən  asılı 

olmayan  sabit  məsrəflər,  hesabat  dövrləri  arasında  bölüşdürülürdü  ki,  bu  da 

hesablaşma mənfəətinin miqdarına mühüm 

---