Rəyçilər Ə. A. Sadıqov T.Ə. Sadıqov

656 

təsir göstərirdi. Analitiklərin fikrincə məsrəf verimini, məsrəf və gəlirlərin istehsalın 

həcmini əlaqələndirərək hesablamaq lazım gəlirdi. Bu aspektdə belə həll edilir ki, 

məcmu  məsrəfləri  kifayət  dərəcədə  şərti  olaraq  dəyişən  məsrəflərə  (onlarda  öz 

növbəsində  müstəqim  məsrəflərlə  eyniləşdirilir)  və  sabit  məsrəflərə  bölünsün 

(onlarda  səmərəsiz  adlanırlar  və  qeyri-müstəqim  məsrəflərlə  eyniləşdirilir). 

Məsrəflərin bu yeni sistemi «direkt-kostinq» adı aldı. 

Sistemin  mahiyyəti  «direkt-kost  plan»  kimi  ifadə  olunur  ki,  bu  da 

müəssisənin istehsal xərclərinin kalkulyasiya edilməsi metodikasına baxılan zaman 

1936-cı  ildə  Conaton  Xarris  tərəfindən  tətbiq  edilib.  Mənfəətlər  və  zərərlər 

haqqında aylıq hesabatın məzmununa adi istehsalat məsrəfləri və qeyri-müstəqim 

üstəlik 

xərclərinə 

hədd 

qoyulmağa 

başladı, 

istehsalat 

xərclərinin 

diferensallaşdırılması  mənfəətin  həcminin  məhsul  satışının  həcmindən  asılılığını 

müəyyən etməyə və maya dəyərini idarəetməyə imkan verdi. Beləliklə, bu sistemin 

mahiyyəti  aşağıdakılara  gətirib  çıxarır:  müstəqim  məsrəflər  hazır  məmulatların 

növləri  üzrə  ümumiləşdirilir,  qeyri-müstəqimi  isə  ayrıca  hesabda  toplayırlar  və 

bunlar  həmin  hesabat  dövrünün  ümumi maliyyə nəticələrinə  silinir.  Əgər hər  bir 

məmulat  üzrə  satışdan  olan  məbləğdən,  həmin  məmulat  üzrə  dəyişən  məsrəflər 

çıxılarsa, onda həmin məmulat üzrə brutto mənfəətini alarıq. Bütün məmulatların 

brutto mənfəətini topladıqda sabit məsrəflərin ümumi miqdarını əldə edirik. 

Direkt  kostinq  sistemi  sahəsində  praktik  tədqiqat  göstərir  ki,  məsrəflərin 

bölüşdürülməsi  şərtidir.  Hər  bir  təşkilatda  qəbul  edilmiş  yol  verilə  bilən  artıq 

əskiklik,  nəticələri  hesablayan  zaman  nəzərə  alınmalıdır.  Maya  dəyərinin  direkt 

kostinq  sistemi  üzrə  kalkulyasiya  edilməsi  istehsalın  istənilən  həcmi  zamanı  sabit 

xərclərin  miqdarının  dəyişilməz  olmasını  nəzərdə  tutur,  ona  görə  idarəetmə 

uçotunda  əsas  diqqət  sabit  xərclərə  verilir  və  idarəetmənin  nəzarət  funksiyasını 

gücləndirirlər. 

Direkt  kostinq  sistemi  bir  sıra  fərqli  xüsusiyyətlərə  malikdir:  birinci 

istehsalat məsrəflərinin dəyişən və sabit məsrəflərə bölünməsi; ikincisi - məhsulların 

maya dəyərinin məhdud məsrəflər üzrə kalkulyasiya edilməsi; üçüncüsü  - gəlirlər 

haqqında  hesabatın  tərtib  edilməsinin  çox  mərhələli  olması.  Uçot  prosesi  iki 

mərhələdə  baş  verir.  Birinci  mərhələdə  maya  dəyərinin  hesablanması  və  ikinci 

mərhələdə nəticələrin hesablanması həyata keçirilir. 

Birinci  mərhələdə  hazır  məhsul  istehsalının  həcminin  müstəqim  (dəyişən) 

məsrəflərlə əlaqəsi güclənir, ayrı-ayrı məhsul növlərinin istehsalının rentabelliyi əks 

etdirilir, ikinci mərhələdə bir hesabda 

---

657 

toplanan  qeyri-müstəqim  xərclər  (sabit)  hər  bir  məhsul  növünün  satışından  əldə 

edilən vəsaitlə müqayisə edilir. Nəticə bütün istehsalın və satışın rentabelliyini əks 

etdirir.  Beləliklə,  bu  sistem  satışa  istiqamətləndirilir.  Satışın  həcmi  nə  qədər  çox 

olarsa, təşkilat daha çox gəlir əldə edir. Hazır məhsulu və bitməmiş istehsalı ancaq 

dəyişən (müstəqim) məsrəflər üzrə qiymətləndirirlər. Qiymətləndirmənin bu sistemi 

- təşkilatı satışın artırılması üçün imkanlar axtarılmasına şərait yaradır. 

Təşkilatlarda direkt kostinq uçotunun sistemi müxtəlif cür təşkil oluna bilər. 

Burada  iki  cür  yanaşmadan  istifadə  olunur.  Muxtariyyət  və  birləşmə.  Xarrisin 

sistemi  idarəetmə  və  maliyyə  uçotunun  birləşməsinə  əsaslanmışdır.  İdarəetmə  və 

maliyyə uçotunun qeydlərinin ümumi sistemi baş kitabda bütün daxili dövriyyələrin 

əks etdirilməsini nəzərdə tutur. 

Uçotun monistik (birləşmiş) sistemlə aparılması mürəkkəbliyi, ilə, uçot 

əməliyyatlarının böyük həcmli olması ilə, çox vaxt icrasının bahahğı ilə, əlverişsizliyi 

ilə fərqlənir. Bir çox hallarda birləşmiş sistem idarəetmə uçotunun prinsiplərini, 

kommersiya sirlərinin qorunmasını pozur. 

Gəlirlər haqqında hesabatın çox mərhələli tərtibinin əsasını mor- jinal gəlir 

haqqında  hesabat  təşkil  edir.  Direkt  kostinq  sistemi  zamanı  gəlirlər  və  xərclər 

haqqında hesabat cədvəldə tərtib edilir. 

Morjinal  gəlir  metodu  üzrə  tərtib  olunmuş  gəlirlər  və  xərclər  haqqında 

hesabatda satılmış məhsulun həcmi, dəyişən məsrəflər, morjinal gəlir, sabit xərclər 

və xalis gəlir (və ya zərər) kimi göstəricilər öz əksini tapır. 

Təqdim edilən hesabatda iki pillə vardır: yuxarı pillə - morjinal gəlir; aşağı 

pillə - xalis gəlir, bunları mərhələli proseslər üzrə uçot zamanı doldururlar. Əgər 

dəyişən məsrəfləri istehsalat və qeyri istehsalat məsrəflərinə bölsək, onda bu hesabat 

üç mərhələdə tərtib olunacaqdır. Birinci mərhələdə məhsul satışından olan vəsait və 

dəyişən istehsalat məsrəfləri arasındakı fərq kimi istehsal marjinal gəliri hesablanır. 

İkinci  mərhələdə  istehsal  marjinal  gəliri  və  qeyri  istehsal  dəyişən  məsrəflər 

arasındakı fərq kimi təşkilat üzrə bütövlükdə marjinal gəlir müəyyən edilir. Üçüncü 

mərhələdə  məcmu  marjinal  gəliri  və  sabit  məsrəflərin  məbləğini  müqayisə  etmək 

yolu ilə xalis mənfəəti (və ya xalis zərəri) hesablayırlar, sonra hesabatın, pilləliyini 

sabit məsrəfləri şərti sabit və şərti dəyişən məsrəflərə bölmək yolu ilə artırmaq olar. 

Bəzi  hallarda  pillələrə  məsrəflərin  və  ya  gəlirlərin  qruplaşmasının  digər  əlaməti 

kimi baxmaq olar. 

---