Rəyçilər Ə. A. Sadıqov T.Ə. Sadıqov

660 

bərabərdir. 

Bazar  şəraitində  işləyən  müəssisələr  üçün  istehsalat  güclərinin  tam 

yüklənməməsi ilə əlaqədar olan hallar tez-tez baş verir. Boş məsrəflər - tam istifadə 

edilməyən  istehsalat  güclərinin  payına  düşən  daimi  məsrəflərin  müəyyən  hissəsi 

meydana çıxır. 

Belə  hallarda  ancaq  «direkt-kostinq»  sistemi  kimi  idarəetmə  uçotu 

sistemində əldə edilən informasiya düzgün qərar çıxarmaya gətirib çıxarır. 

Məhdud maya dəyəri və məmulatlar üzrə örtülən məbləğlər (marjinal gəlir) 

haqqında  uçot  məlumatlarına  malik  olmaqla  dar  yerlərin  mövcudluğu  zamanı 

buraxılan  məhsulların  çeşidinin  optimallığı,  adi  qaydadan  aşağı  qiymətlər  üzrə 

əlavə 

sifarişin 

qəbul 

edilməsinin 

məqsədəuyğunluğu, 

özü 

tərəfindən 

komplektləşdiriciləri  istehsal  etmək  və  ya  kənardan  satın  almaq,  detalların 

(məhsulların)  dəstinin  və  ya  seriyasının  optimal  ölçüsünün  müəyyən  edilməsi, 

avadanlığın seçilməsi və dəyişdirilməsi və b. kimi belə idarəetmə məsələlərini  həll 

etmək mümkündür. 

Dəyişən  xərclər  üzrə  məhsulların  maya  dəyərinin  kalkulyasiyası  sabit 

xərclərə  nəzarəti,  buraxılan  hər  növdən  məhsul  mənfəətin  alınmasına  qoyulan 

qoyuluşlara, buraxılan məhsulların çeşidinə riayət olunmasına nəzarət təmin edilir. 

Belə  kalkulyasiyalar  məsuliyyət  mərkəzi  tərəfindən  nəzarət  edilməsi  mümkün 

olmayan  xərcləri,  mənfəətli  və  mənfəətli  olmayan  əməliyyatlar  arasındakı  fərqi, 

normativlərə aid xərclərin edilməsini aşkar edirlər. Nəzarətin əsas prinisipi asılılıq 

hesab olunur: material - canlı əmək - üstəlik xərclər. 

Dəyişən  məsrəflər  üzrə  məhsulların  maya  dəyəri  kalkulya-  siyasınm  digər 

mühüm vaxtı, kalkulyasiyanm istehsalın zərərsizliyinin təhlili ilə hesablamaq üçün 

informasiyanı əmələ gətirir. 

Dəyişən xərclər üzrə kalkulyasiya prinsipinin seçilməsinin üstünlüyünə onun 

məmulatın  qiymətinin  müəyyən  edilməsinə  bilavasitə  təsiri,  biznesin  müxtəlif 

seqmentlərinin məhsuldarlığının həvəsləndir- məsini aid etmək lazımdır. 

Direkt  kostinq  sistemi  idarəetmə  sisteminin  təkmilləşdirilməsinə  müvafiq 

olaraq  inkişaf  edir.  Planlaşdırmanın  mahirliyi  və  idarəetmə  qərarlarının  qəbul 

edilməsi,  direkt  kostinq  sisteminə  büdcələrin  (smetaların)  və  tapşırıqların  daxil 

edilməsini, onların icrasının təhlilini tələb etdi. Direkt kostinqin müasir sisteminin 

xüsusiyyəti standartların (normaların) təkcə dəyişən xərclər üzrə istifadəsini deyil, 

həm də sabit məsrəflər üzrə xüsusilə də sabit üstəlik xərclərin dəyişən hissəsi üzrə 

istifadəsi hesab olunur. Standart direkt kostinq müəssisənin son məqsədinə - xalis 

mənfəətin alınmasına nail olmaq vasitəsidir. 

---

661 

5.3.

 

Uçot siyasəti və «direkt-kostinq» sistemi 

Hazırda  ölkə  müəssisələri  üçün  məsrəflərin  uçotunda  iki  variant  nəzərdə 

tutulmuşdur.  Bizim  üçün  ənənəvi  olan  kalkulyasiya  variantında:  hesabat  dövrü 

ərzində istehsalata məsrəflərin uçotu hesablarının (202 saylı «İstehsalat məsrəfləri», 

202  saylı  hesabın  9-cu  «Köməkçi  istehsalat»,  və  8-ci  «Ümumistehsalat  xərcləri» 

subhesab-  ları,  721  saylı  «İnzibati  xərclər»  və  b.)  debeti  üzrə,  resursların  uçotu 

hesablarının  kreditlərindən  müstəqimə  bölünməklə  202  və  202.9  saylı  hesabların 

debetinə  aid  edilən  daha  doğrusu,  məhsulların  həmin  konkret  növünün  istehsalı, 

xidmətlərin göstərilməsi və ya işlərin yerinə yetirilməsi ilə bilavasitə əlaqədar olan 

hesabat  dövrünün  məsrəfləri,  bilavasitə  konkret  məhsullarla  (işlərlə,  xidmətlərlə) 

əlaqədar olmayan təşkilat prosesilə, istehsala xidmətlə və onların idarəedilməsi ilə 

şərtləndirilən məsrəflər 202.8 və 721 saylı toplayıcı bölüşdürücü hesabların debetinə 

aid  edilən  məsrəflər  toplanırlar.  202.8  və  721  saylı  hesablarda  toplanan  xərclər, 

dövrün  axırında  bu  və  ya  digər  bazaya  mütənasib  olaraq,  analitik  uçotun  təşkil 

edildiyi  çərçivədə  təyinatı  üzrə  eyni  zamanda  onların  kalkulyasiya  obyektləri 

arasında bölüşdürməklə 202 və 202.9 saylı hesabların debetinə silinməlidirlər. 202.8 

və  721  saylı  hesablar  bağlanırlar;  hazır  məhsulların  tam  faktiki  maya  dəyəri 

kalkulyasiya edilir. 

Ölkənin  nəzəri  və  praktiki  uçotu  üçün  digər  prinsipal  variantı,  hesabat 

dövrü  ərzindəki  bütün  məsrəfləri  istehsal  prosesinin  keçməsi  ilə  şərtləndirilən 

istehsalata  və  hesabat  dövrünün  daha  uzun  olması  ilə  əlaqədar  olan  dövrülüyə 

bölüşdürülməsi nəzərdə tutulur. Müstəqim istehsalat məsrəfləri 202 və 202.9 saylı 

hesabların debeti üzrə toplanırlar, qeyri-müstəqim xərclər isə istehsalat və maliyyə 

resursları üzrə hesabların kreditlərindən 202.8 saylı hesabın debetində toplanırlar. 

Hesabat dövrünün axırında məhsulların (işlərin, xidmətlərin) ayrı-ayrı növlərinin 

maya dəyərinin hesablanmasında müstəqim istehsalat məsrəfləri ilə yanaşı hesabat 

dövrü ərzində 202.8 saylı hesabda uçota alınan qeyri-müstəqim istehsalat xərcləri 

daxil edilirlər, bu da 202 və ya 202.9 saylı hesabların debeti və 202.8 saylı hesabın 

kreditində yazılmaqla əks etdirilir, 721 saylı hesabda toplanan dövrü məsrəflər isə 

bu  variant  zamanı  kalkulyasiya  obyektlərinin  ’  maya  dəyərinə  daxil  edilmirlər, 

hesabat dövrünün axırında bilavasitə məhsulların satışından olan pul vəsaitlərinin 

azalmasına silinirlər. 

601 saylı «Satış» hesabının debeti 

---