R.İ. Dadaşova Səfəvilərin son dövrü
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
9 qururlar; eyni mə ra mlı Səfəvi hökmdarla rı ö zlə ri də bu əlaqələrə cidd-cəhdlə səy göstərirdilər. Beləliklə, «Şərq lə Qərb arasında ənənəvi ticarət yolları ü zərində ciddi maneə o lan, hər iki qitədə - Avropa və Asiyadakı qonşuları üçün hərbi- siyasi təhlükə törədən «türk proble mi»» (148, s. 2) Sə fəvilərlə Qərb dövlətləri arasında təmasın əsas səbəblərindən olmuşdur. V.V.Bartoldun sözləri ilə ifadə etsək: «İran (Səfəv i dövləti - R.D.) bu za man dünya ticarətində yalnız ikinci dərəcəli rol oynaya bilə rdi, çünki karvan tica rəti (a rtıq) əhəmiyyətini it irmişdi, İranla dəniz ticarəti isə avropalılar üçün ... Hindistanla ticarətin əlavəsindən başqa bir şey deyildi. ... (Odur ki, Qərb i Avropa dövlətləri) İrana (Səfəvi dövlətinə - R.D.) siyasi məqsədlərlə - Türkiyə ilə mübarizələrində ö zlərinə müttəfiq tapmaq üçün diqqət ayırırdılar» (92, s. 759) XVII əsrdə Səfəvi dövlət inin qərb dövlətləri ilə ə laqələrində iqtisadi a mil dominanta çevrilir. Tədqiqatlar göstərir ki, ilkin kap ital yığımı ad landırılan proses şəraitində «Avropa millətləri arasında Asiya məhsulları və Amerika xə zinə lərinə sahib çıxmaq uğrunda rəqabət» (141, s. 365) gedən zaman «böyük coğrafi kəşflər nəticəsində əlverişsiz vəziyyətə düşmüş və İspaniya, Portuqaliya, Osmanlı imperiyası ilə açıq hərbi-siyasi qarşıdurma iqtidarında olmayan, kraliçə I Yelizaveta Tüdorun (1558-1603) zaman ında qəti şəkildə müstəmləkə hökmranlığı yoluna qədəm qoymuş İngiltərə Hindistanla birbaşa əlaqələrini Vo lqa-Xə zər yolu, yəni Rusiya əra zisi vasitəsilə qurmağa qəra r verir» (160, s. 2). Məlu m olduğu kimi, 1554-cü ildə yaradılmış, inhisar qaydada Ağ dəniz vasitəsilə Rusiya ilə tica rət edən Moskva şirkəti 1561-1581-c i illər ə rzində Sə fəvi dövlətinə altı ticarət ekspedisiyası göndərir. XVI əsrin II yarısında ingilislərin Səfəvi dövləti ilə ticarəti ilkin müstəmləkə axtarışları səciyyəsi daşıyırdı: belə ki, «şirkət (Moskva şirkəti - R.D.) Sə fəvi dövlətin in geniş ərazisini ingilis mahudu üçün əlverişli satış bazarı kimi istifadə et mək ..., bu dövlət ərazisində ipək t icarətin i inh isara almaq, ... Səfəvi dövləti ilə Avropa ölkə ləri arasında ipək tica rətində vasitəçiliy i öz ə linə almaq niyyətində id i ... Öz növbəsində, Osman lı impe riyası və Portuqaliya tərəfindən Aralıq, Qara dənizlə ri və Hind okeanı hövzəsində ticarətdən sıxışdırılmış Səfəvi dövləti də iqtisadi tənəzzülünün qarşısını almaq məqsədilə Xəzə r-Volqa yolu ilə Rusiya əra zisindən keç mə klə Avropa ilə birbaşa ticarət münasibətləri qurmağa səy göstərdiyindən, İngiltərə ilə əlaqəlar yaradılması onun maraqlarına cavab verird i. Digər tərəfdən, Səfəvilər bununla bir sıra siyasi problemlə rin in həllinə, ilk növbədə İngiltərə ilə Os manlıla ra qarşı hərbi-siyasi ittifaqa ü mid bəsləyirdilər» (148, s. 42). Lakin məlu m olduğu kimi «XVI əsrin 60-cı illərində bərqərar olmuş Səfəv i-İngiltərə əlaqələ ri Rusiyanın Şərqlə bağlı 10 niyyətlərilə bir araya gəlmədiy indən daimi iqtisadi və siyasi münasibətlərə çevrilə bilmədi» (148, s.42). Yeni tarixi reallıqlar Qərbin Şərq, o cümlədən Səfəv i bazarına daxil olmaq arzusunu gerçəkləşdirdi. Qərbi Avropa dövlətlərinin Səfəv i dövləti ilə əlaqələrinin təşkilinə, o zaman dəbdə olan vasitə - ticarət ko mpaniyaları xeyli dərəcədə rəvac verirdi. Mə lu m olduğu kimi «Avropa kapitalının Sə fəvi dövləti hüdudlarında bazara çıxış uğrunda XVI əsrdə başlanmış mübarizəsi XVII əsrin əvvəllərində daha da güclənir. Şərq bazarında hökmranlıq uğrunda Hollandiya, Venesiya, Portuqaliya və İngiltərə kapita lla rı arasında mübarizə Venesiya kapitalının arxa plana keçməsi ilə nəticələndi». (133, s. 69) Bunun əsas səbəbi o idi ki, Venesiya ticarət kapitalı ayrı-ayrı tacirlə rin xa rici tica rət kapitalından təşkil olun muşdu və onun inkişafı da xili istehsal məhsullarının digər ölkə lərə ixracı ilə deyil, Şərq ölkələri ilə kapitalist Avropası arasında ticarət vasitəçiliyi ilə şərtlən irdi (141, s. 340-341). Belə liklə, «XVII əsrin əvvəllə rində Şərqdəki satış bazarlarında nüfuz dairələri uğrunda mübarizə əsasən üç ölkə İngiltərə, Portuqaliya və Hollandiya arasında cərəyan etməyə başlayır. Ho llandiyanın ticarət ko mpaniyala rı Şə rqdə öz rəqabət qabiliyyətlərini gücləndirmək üçün 1602-c i ildə bir təşkilatda - Hollandiya «Ost-Hind» ko mpaniyasında (1602-1798 - bundan sonra Hollandiya Şə rqi-Hind ko mpaniyası - R.D.) b irləşdilər və iyirmi il ərzində İran körfəzində tica rət sahəsində demək ola r ki, inhisar hüquqa ma lik oldular. Bir müddət sonra, qarşısında analoji məqsədlər duran İngiltərən in «Ost- Hind» ko mpaniyası (1600-1858 - bundan sonra ingilis Şərqi-Hind kompaniyası - R.D.) yaran mış siyasi vəziyyətdən şah hökumətin in rəğbətini qazan maq üçün istifadə edir: 1622-c i ildə ingilis donanması Şah I Abbasa portuqaliyalıları zəbt etdiklə ri Hörmü zdən və İran körfə zindəki daha bir neçə adadan qovub çıxarmaqda yardım göstərir» (133, s. 69). Bunun əvəzində, Şah I Abbas (1587- 1629) ingilis tacirlərinə xa m ipəyi birinci əldən almağa ica zə verir. Müqayisə üçün deyək ki, yerli tacirlərə belə bir hüquq 1629-cu ildə onun ölümündən sonra I Sə fi (1629-1642) tərəfindən bəxş edilir (169, s. 38). «1623-cü ildə Səfəvi İranı ilə Hollandiyanın Şərq i-Hind ko mpaniyası arasında bağlanmış ticarət müqaviləsi isə Avropa kapitalın ın Yaxın Şərq ölkələrini müstəmləkə əsarətinə alma prosesinin başlanğıcını əks etdirən səciyyəvi sənəd olur. Bu müqaviləyə görə hollandiyalı tacirlərə Səfəvi dövləti ərazisində ticarət sahəsində müstəsna hüquqlar verilir: onlar Səfəvilərə tabe olan bütün ölkə və vilayətlərdə heç bir rüsum ödəmədən maneəsiz ticarət edə bilərd ilər, bundan əlavə həmin ə razilərin hakimləri hollandiyalıla rın ə lverişli ticarəti üçün bütün lazımi ş əraiti yarat malı, onları mallarının daşın ması üçün Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|