R.İ. Dadaşova Səfəvilərin son dövrü
Yüklə 2,82 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yaqub MAHM UDOV, Əməkdar elm xadimi, Tarix elmləri doktoru, professor
6 Səfəvilərin son dövr tarixinin, demək olar k i, bütün məsələlərinə nəzər salınır. Başlıcası isə budur ki, R. Dadaşova Səfəvi tarixinin, özü də bu mühüm problemi işıqlandırark ən ingilisdilli tarixşünaslıqda yol verilmiş təhriflərə, saxtalaşdırmalara öz mövqeyini bildirir, elmi-tənqidi müqayisə yolu ilə tutarlı cavab verir. Elə buna görə də Rəhimə Dadaşovanın «Səfəvilərin son dövrü monoqrafiyası milli-mənəvi dirçəliş dövrünü yaşadığımız və Azərbaycançılıq məfk urəsinin formalaşdığı indik i vaxtda Azərbaycan səfəvişünaslığına mühüm töhvədir. Yaqub MAHM UDOV, Əməkdar elm xadimi, Tarix elmləri doktoru, professor 7 GİRİŞ XVII əsrin sonu - XVIII əsrin əvvəllə rində Səfəv i dövləti tarixinin öyrənilməsi vətən tarixşünashğının, səfəvişünaslığın vacib istiqamətlərindən biridir. Tədqiq olunan proble min a ktuallığ ı da, hər şeydən əvvəl, bununla izah olunur. Digər tə rəfdən, Sə fəvilərin son dövr tarixinin mü xtəlif aspektlərinə istər Azərbaycan tarixç ilə ri, istərsə də xarici ölkə tədqiqatçıla rı tərəfindən xeyli əsər həsr edildiyinə ba xmayaraq, hə min proble m indiyədək istənilən səviyyədə araşdırılmamışdır. Odur ki, tədqiqat obyekti olaraq seçdiyimiz həmin problemin daha dərindən öyrənilməsinə böyük ehtiyac var. Tədqiqat işində Sə fəvi dövlətinin tənəzzül və süqut dövrünün ayrı-ayrı məqamlarma dair mü xtəlif müəlliflərin nəzər nöqtələrini izləmək, bu problemin ingilisdilli tarixşünaslıqda Səfəvi impe riyası və onunla qonşu dövlətlərin tarixinə həsr olun muş əsərlərdə öyrənilmə dərəcəsini araşdırmaq yönündə mövcud boşluğu aradan qaldırmağa cəhd etmişik. Be lə ki, Azərbaycan tarixşünaslığında Səfəvi dövlətinin tarixinə həsr olunmuş çox sayda tədqiqat işinin mövcudluğuna baxmayaraq, mərhu m akademik Z.Bünyadovun 1986-cı ildə « Gülüstani-İrəm» əsərinin təkrar nəşrinin redaktəsi za man ı haqlı ola raq qeyd etdiyi kimi: « müasir A zərbaycan tarixşünaslığında indiyədək, ... I Abbasdan sonrakı Səfəvilərin ... hakimiyyət dövründə Azərbaycan (o cümlədən ümu mən Səfəvi - R.D.) tarixinə dair monoqrafik tədqiqat yoxdur... (ü mu miyyətlə) XVII əsrin II yarısının siyasi tarixinə dair araşdırma mövcud deyil» (99, s. 8, 246). O za mandan 17 ildən artıq müddət keçməsinə baxmayaraq, vəziyyət dəyişməmiş, Səfəv i dövlətinin son dövrünə dair tədqiqat işi yaranmamış və bu dövrə dair ingilisdilli tarixşünaslıqda mövcud bilgiləri də ümu miləşdirməyə xüsusi cəhd edilməmişdir. Biz qarşımıza məh z bu məqsədi qoymuş, Azərbaycan tarixşünaslığında ilk dəfə olaraq Sə fəvi dövlətinin son dövrünə dair həm Azərbaycan, Rusiya, həm də ingilisdilli tarixşünaslıqda əksini tapmış fikir və mü lahizələri vahid tədqiqat işində toplamağa, onları müqayisəli təhlil etməyə, Səfəv i imperiyasının süqut səbəblərin i aşkarla mağa cəhd göstərmişik. Zənnimizcə, ha zırkı tədqiqat işi bu sahədə ilk təşəbbüs olaraq, tarixşünaslığ ımızın zəngin ləşməsinə xid mət edəcəkdir. Ümu miyyətlə, böyük imperiyaların dağılması və tarix səhnəsindən silinməsi səbəblərinin araşdırılması tarixşünaslıq elmi üçün maraq kəsb edən problemlərdəndir. Orta əsrlərdə Şərqdə mövcud olmuş böyük imperiyalardan biri - Səfəvi dövlətinin yaranmasından beş yüz il ötdüyü bir za man, bu, b ir za man lar 8 qüdrətli türk imperiyası olmuş, Azərbaycan dövlətçilik tarixinin qızıl səhifəsi, Şah İsmayıl yadigarı olan bir dövlətin tənəzzül və süqut səbəblərinin araşdırılması vətən tarixşünaslığı üçün də önəmli məsələ lərdəndir. Bu ba xımdan, Azərbaycanın əvvəlcə mərkəzi, ö zəyi («bütün XVI əsr ərzində Azərbaycan, dövlətin /Səfəvi dövlətinin - R.D./ metropoliyası və mərkəzi vilayəti olaraq qaldı...» - 110, s. 8), daha sonra is ə vacib vilayətlərindən biri olduğu Səfəvi dövlətinin ümumi və xüsusilə də son dövr tarixinin öyrənilməsi prosesində müxtəlif dillərdə, o cümlədən, ingilis dilində nəşr edilmiş, müəlliflərinin çox za man bizim əlimizdə olmayan mənbələrə istinad etdikləri əsərlərində mövcud olan zəngin faktiki materia lla rın araşdırılması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Digər tərəfdən, tədqiq olunan möv zunun aktuallığı həm da onunla əlaqədardır ki, «Orta Asiya, Çin, Hindistan və İran körfəzi ölkələrini Qara dəniz və Aralıq dənizi hövzələri ilə, Ya xın və Orta Şərq ölkələrin i isə Dərbənd keçid i və Volqa-Xəzər su yolu vasitəsilə Rusiya ilə əlaqələndirən beynəlxalq ticarət yolları Səfəvi dövləti ərazisindən keçird i. Bu da sonuncunun xarici siyasi əlaqələrinə öz müsbət təsirini göstərirdi» (148, s. 1). Bu mənada xa ric i ö lkə tədqiqatçıların ın, o cü mlədən ingilis, A merika tarixçilərinin əsərləri və konkret sənədlərin analizi həm Səfəvi tarixşünaslığında mübahisəli məsələlərin həllinə, həm də Qərbi Avropa ölkələ rinin Şə rqdə müstəmlə kə siyasətinin təka mülü, ü mumən Avropa və Asiya ölkələrinin XVII - XVIII əsrlərdə beynəlxalq münasibətləri kimi ü mumdünya tarixinin bir çox problemlərinin, habelə Azərbaycan xalqının Avropa xalqları ilə sosial-iqtisadi və siyasi əlaqələrinin daha dərindən araşdırılması üçün əhəmiyyətlidir. Müasir dövrdə Qərblə inteqrasiya yolunu tutmuş Azərbaycan dövlətinin Avropa ilə əlaqələrinin qədim tarixi köklə rin in aşkarlan ması, onların araşdırılması, e lmi maraq doğurmaqla yanaşı həm də siyasi baxımdan əhəmiyyətli və zərurid ir ki, bu da, tədqiqat problemin in aktuallığın ı ş ərtləndirən cəhətlərdəndir. Be lə ki, Səfəv i dövlətinin Qərb dövlətləri ilə qarşılıqlı münasibətlərini əsaslı şəkildə öyrənmədən Avropa-Şərq diplo matik və iqtisadi əlaqələr tarixin i tam əhatə etmək qeyri-mü mkündür. Səfəvi dövlətini qərb dövlətləri ilə ya xınlaşdıran məqa mla ra gəlincə, bunlar dövlətin mövcudluğunun ilk zamanlarında daha çox siyasi məram daşıyırdı; belə ki, XV əsrin ortalarından etibarən Avropa və Asiyanın bir sıra dövlətlərinin xarici siyasətlərində əsas problemə çevrilmiş Osman lı imperiyasına qarşı mübarizə kampaniyasının mü xtəlif dövrlərində Səfəvilər dövləti antitürk koalisiyasında qabaqcıl yer tutmuşdur. Osman lı imperiyasının Avropada irə lilə məsin in qarşısını a lmaq, düşmənlə rinə arxadan zə rbə endirmə k, onun qüvvələrini iki cəbhəyə bölmək məqsədilə qərb dövlətləri Səfəvilərlə sıx əlaqələr Yüklə 2,82 Kb. Dostları ilə paylaş:
|