«s a m. S t r a t e j I tə h lil». № S.4 7

4. 

Əsas  siyasi  institutların  fəaliyyətinin keyfiyyətcə yeniləşdirilm əsi, həm çinin dövlət idarəçiliyinin prinsip 

və norm alar toplusunun hazırlanm ası.

M odernləşm ənin form a və tipləri  sırasında adaptiv və kreativ tiplərinin m üqayisəli təhlili, reallaşm ası və 

perspektivləri hələlik geniş  tədqiqat m övzusu ola bilm əm işdir.  A daptiv m odernləşm ə  "ilkin m odernləşm ə"  də 

adlandırıla bilər.  K reativ m odernləşm ə m ərhələsi lider iradəsini və peşəkarlığı, prioritetlərin  sıralanm asını tələb 

edir.  Siyasi elita bu m ərhələdə götürür, milli in k işa f yolunu m üəyyən edir və  onu həyata keçirir.

M odernləşm ənin  silsilə  paradiqm alarının  bir-birini  əvəzlədiyi  b ir  şəraitdə  belə  b ir  m əsələ  aktuallıq  kəsb 

etm əyə  başladı:  M üəlliflərinin  səylərinə baxm ayaraq, m odernləşm ə  nəzəriyyəsinin m əzm un kasadlığı və  geriləm əni 

aradan  qaldırm ağa  yönəlm iş  "universal  form ulu"  onu  tətbiq  edən  ayrı-ayrı  ölkələrdə  m ü x təlif  nəticələr  verirdi. 

Y axud  siyasi  coğrafiyadan  asılı  olm ayaraq,  Tayvan,  Sinqapur,  C ənubi  Koreya,  Çili,  B raziliya  və  b ir  sıra  digər 

ölkələrin 

sürətli inkişafına  rəğm ən,  H ind-Ç ində  və  b ir  sıra  A frika  ölkələrində  onun  tətbiqi  m üvəffəqiyyət

qazanm adı.  Qeyd  edildiyi  kim i,  bu  uğursuzluqlar  həm in  ölkələrə  gətirilən  Qərb  m ədəniyyətinin  "m exaniki 

transferinin"  yerli  m ədəniyyətlər  tərəfindən  qəbul  edilm əm əsi  ilə  bağlı  idi.  B u  m eylləri  təhlil  edən  tədqiqatlarda 

Qərb  sosial-m ədəni  dəyərlərinə  yönəlm ənin  başqa  cəm iyyətlərdə  tarixən  m övcud  olan  ənənə  resursundan  istifadə 

edilm əsinin  im kanlarını  m əhdudlaşdırdığı  vurğulanırdı.  B eləliklə,  ənənəvi  cəm iyyətdən  m üasir  cəm iyyətə  keçidlə 

bağlı konkret ölkələrin üzləşdiyi problem lər göstərdi ki,  m odernləşm ə  "öz-özünə"  reallaşm adığı üçün burada irəliyə 

sıçrayışlar kim i, geriyə yuvarlanm alar da bərabər hüquqa m alikdir.

B u  gün  m odernləşm ə  və  institusional  dem okratiyanın  inkişafı  dem ək  olar  ki,  qlobal  m iqyasda  m illi 

quruculuğun  üm um i  norm asına  çevrilm işdir.  B aşqa  sözlə,  b ir  çox  dünya  dövlətləri  form al  m eyarlara  görə  m üasir, 

yaxud m odern dövlətlər kim i qəbul  edilir.  B ununla belə Y eni  dövrdən üzü bəri m odernləşm ənin  sosial təkam ülündə 

aydın  şəkildə inkişafın iki prinsipial fərqə m alik m eyli nəzərə  çarpır.  O nlardan birincisi,  bu günə  qədər əsasən  Qərb 

və  A vropada  form alaşan,  institusional  m ühit  və  həyat  keyfiyyətinə  görə  yüksək  in k işaf  etm iş  cəm iyyətləri 

səciyyələndirir.  D igəri  isə,  A vropanın  institusional,  m ədəni  və  oxşar  nüm unələrini  təkrar  istehsal  edərək 

m ənim səm əyə,  m illi  m odernləşm ə  əsasında  bu  nüm unələri  ənənəvi  sosial  təcrübənin  şərtlərinə  uyğunlaşdırm ağa 

çalışan  qeyri-qərb  dövlətləridir.  İkinci  istiqam ətin  elm i  təhlili,  siyasi  təcrübənin  nəzəri  əsasları  və  onun 

reallaşdırılm ası  şərtləri,  m üqayisəsi  ciddi  problem   kim i  bu  günədək  dem ək  olar  ki,  işlənilm əm işdir.  Lakin,  m əhz 

universal  və  sivilizasion  xüsusiyyətlərin  m illi  inkişafa  səm ərəli  transform asiyası  Y aponiya,  C ənubi  Koreya, 

Sinqapur  və  M alayziya  kim i  ölkələrdə  m ənim sənilm iş  innovasion  təcrübəni,  yeni  institutlara  yüksək  uyğunlaşm a 

potensialını nüm ayiş  etdirm əyə,  beləliklə  unikal  m odernləşm ə  sıçrayışını həyata keçirm əyə  im kan yaratm ışdır.  Son 

onilliklərdə  Şərqi  və  Cənub-Şərqi  A siya  ölkələrində  hazırlanan  in k işaf  m odeli  m illi  identiklik  resurslarının  çox 

uğurlu istifadəsi ilə  səciyyələnir.

X X  əsrdə m odernləşm əyə  dair aşağıdakı üm um i qənaətləri  form alaşm ışdı:

1.  Q ərbin ham ıdan irəlidə  olduğu, ona heç kim in çata bilm əyəcəyi m ütləqdir;

2.  D ünya  üçüncü  dem okratik  dalğa  m ərhələsini  yaşayır  və  Q ərbin  liberal-dem okratik  in k işaf  m odelinin 

alternativi yoxdur;

3.  M odernləşm ə tərəqqi m odelinə,  Qərb in k işaf yoluna oriyentasiya əsasında reallaşa bilər;

4. 

"Postm odernləşm ə"  gələcəyə yeni keçid tipinin ifadə  edilm əsi üçün lazım dır;

5.  G ələcəkdə  sivilizasiyaların konflikti labüd olacaq.

M odernləşm ənin  uğurla  başa  çatm ası  ictim ai-siyasi,  hüquqi  və  iqtisadi  sabitlikdən  bilavasitə  asılıdır. 

M odernləşm ənin  həyata  keçirilm əsinin  yaxın  perspektivləri  sabitliyin  təm inatının  dem okratik-hüquqi  form a  və 

m etodlarının  seçim ini  və  reallaşdırılm asını  zəruri  edir.  A m erika  alim i  J.  A leksanderə  görə,  m üasir  ictim ai-siyasi 

paradiqm asını  alt-üst  edən  səbəblər  dörd  hadisə  ətrafında  qruplaşdırıla  bilər:  "İnkişaf  edən  ölkələrin  qeyri-Q ərb 

(m əsələn,  Y aponiya  və  digər  A siya  ölkələri  kim i)  m ərkəzinin  form alaşm ası;  sovetlərin  çökm əsi  və  kom m unizm in 

iflası;  Qərb  ölkələrində  orta  sinfin  m arginal  ictim ai-siyasi  hərəkatlarının  (etnosentrizm ,  fem inizm   və  s.)  yaratm ası; 

Qərb ölkələrində  dini dirçəlişin baş  qaldırm ası-bu m əsələlər heç b ir siyasi nəzəriyyədə  əksini tapm am ışdı".(8)

B eləliklə,  dünya  ölkələrinin  inkişafında h ər  hansı konkret  (liberal  Qərb)  m odelin  tətbiqinin  qələbəyə  gətirib 

çıxara bilm ədiyi, yaxud, həm in m odelin tətbiq edildiyi ölkələr m ütləq olaraq, in k işaf səviyyəsini yüksəldə bilm ədiyi 

e tira f edilirdi.  D ünya Bankının 2010-cu  ildə  verdiyi  proqnoza görə,  Şərqi  A vropa ölkələri  də  iqtisadi  tənəzülün  elə 

həddini  keçm işlər  ki,  hətta 

hələ 

bir  neçə 

il  1989-cu  ilin  səviyyəsinə 

belə 

qayıda  bilm əyəcəklər  (9,  p.87).  D igər

tərəfdən,  yeni  in k işaf m odeli  və  m ərkəzlərinin  təcrübəsi  heç  də  bütün  ölkələrin  bu  yola  labüd  (avtom atik)  olaraq 

gəlib  çıxm ası dem ək deyildir.  Qərb texnologiyalarının öz ənənələri  ilə  sintezi tətbiqi h ər yerdə m exaniki tətbiq edilə 

bilən  m odel  deyil.  İnkişaf  üçün  im kanlar  bütün  ölkələrdə  var,  lakin  bütün  hallarda  başlanan  m odernləşm ə 

proseslərinin taleyinin necə  olacağı m əhs  siyasi m odernləşm ə  adlanan istiqam ətdə həll  olunur.

Siyasi m o d e rn lə şm ə

"Siyasi  m odernləşm ə"  m üasir  siyasi  institut  və  praktikaların,  həm çinin  m üasir  siyasi  strukturların 

form alaşm ası,  in k işaf etdirilm əsi  və  m öhkəm lənm əsi  prosesini  ifadə  edən  anlayışdır.  Siyasi  m odernləşm ə  konkret 

dövlətin  siyasi  sistem inin  m üasirliyə  uyğunlaşm asını  nəzərdə  tutur.  Bu  baxım dan,  "m üasir  siyasi  praktika  və 

institutlar"  dedikdə,  siyasi  sistem in  dövrün  çağırışlarına,  dəyişən  reallıqlara  daha  yaxşı  uyğunlaşa  bilən  siyasi 

təsisatları  başa  düşülür.  O nlar  m övcud  dem okratik  m odellərə  bənzəyə,  onlardan  fərqli  və  m əzm unca  yeni  də  ola

---