120
körpələrdə daha çox müşahidə edilir və qıclığa səbəb olur.
f •
Ürəyi zəif olanlar, xüsusən qocalar da bədən temperatu¬runun
yüksəlməsinə pis dözürlər. Qızdırmanın sonuncu mərhələsində bədən
temperaturunun birdən-birə (kritik) enməsi kəskin damar çatışmazlığının
inkişaf etməsinə, kollapsın əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər.
V.
İSTİNAD-HƏRƏKƏT APARATI VƏ
ONUN XƏSTƏLİKLƏRİ
İstinad-hərəkət aparatı
istinad-hərəkət aparatına skeleti təşkil edən sümüklər, onların birləşmələri
və əzələlər aiddir. Skelet istinad- hərəkət aparatının passiv, əzələlər isə
aktiv hissəsini təşkil edir. Skelet 200-dən artıq sümükdən ibarət olub,
orqanizm¬də istinad funksiyasını daşımaqla bərabər, qanın mineral
tərkibinin sabit saxlanılmasına zəmin yaradır, eyni zamanda sümük
iliyini, mərkəzi sinir-sistemini, ürəyi və bəzi digər orqanları mühafizə
edir. Funksiyası ilə əlaqədar olaraq, sümüklər müxtəlif formalarda olur.
Formasına görə sümüklər 4 qrupa bölünür: uzun sümüklər-əsasən borulu
sümüklər olub, ling vəzifəsi daşıyır. Onların iki - uc hissəsi və bir cismi
vardır. Qısa sümüklər - skeletin daha az hərəkət, elastiklik və möhkəmlik
tələb edilən hissələrində olur. Bunlara fəqərələr, bilək və ayaq daraqarxası
sümük¬ləri aiddir. Yastı və enli sümüklər - boşluqların divarlarını əmələ
gətirir. Qarışıq sümüklər gicgah, üz sümükləri və digərləridir.
Sümüyün fiziki xassələri onun kimyəvi tərkibindən asılıdır. Sümüyün 20-
40 faizi sudan, 60-80 faizi isə quru maddədən təşkil olunmuşdur. Quru
maddənin 65-70 faizi qeyri-üzvi birləşmələrdən, qalan hissəsi üzvi
maddələrdən ibarətdir. Üzvi birləşmələrə əsasən zülal, az miqdarda isə
yağ və karbohidrat daxildir. Zülallar sümüklərin elas- tikliyini təmin edir.
Mineral maddələrin əsas hissəsini kaisium-fosfat, az miqdarda kalsium-
downloaded from KitabYurdu.org
121
karbonat, kalsium- florid, kalsium-hidroksid kimi duzlar əmələ gətirir.
Bundan başqa, sümüklərin tərkibində kalium, natrium, xlor, manqan,
kobalt, mis, nikel və digər elementlər vardır, insan orqanizmində olan
kalsiumun 99%-i, fosforun 87%-i, maqneziumun 58%-i məhz sümük
toxumasında toplanmış¬dır. Bu mineral maddələr sümüyə bərklik verir.
Sümüyün
tərkibi yaşla əlaqədar olaraq dəyişilir. Belə ki, uşaq yaşlarında üzvi
maddələr çoxluq təşkil edir, qocaldıqca isə qeyri-üzvi maddələr daha çox
olur. Sümüklər birləşdirici toxuma və qığırdaq toxuması hesabına inkişaf
edir. Qığırdaq əsasında sümüyün inkişafı qığırdaqdaxili və qığır- daqdan
xaric sümükləşmə kimi təzahür edir. Skelet sümükləri bir-biri ilə oynaq
və yarımoynaqlar vasitəsilə birləşir. Yarımoynaqlar fasiləsiz birləşmələr
olub, kəllə və büzdüm sümüklərinə aiddir. Oynaqlar sümüklərin hərəkətli
birləşmələri olub, bunlara ətrafların birləşmələri aiddir. Oynaqlar iştirak
edən sümüklərin sayma görə sadə və mürəkkəb olur. İki sümük iştirak
edərsə, sadə, daha çox sümük iştirak edərsə, mürəkkəb oynaq adlanır.
Skelet kəllə, ətraflar və gövdə şöbələrindən ibarətdir.
Gövdə skeletinin əsasını 33-34 fəqərədən ibarət onurğa sütunu təşkil edir.
İnsanın skeletində 7 boyun, 12 döş, 5 bel, 5 oma və 4-5 büzdüm fəqərələri
ayırd edilir. Hər bir fəqərə cisimdən, fəqərə qövsündən və çıxıntılardan
ibarətdir. Fəqərələr döş qəfəsinin əmələ gəlməsində iştirak edir. Döş
qəfəsi döş fəqərələrindən, 12 cüt qabırğadan, bir cüt körpücük
sümüyündən təşkil olunmuşdur. Qabırğaların 10 cütü qığırdaq vasitəsilə
döş sümüyünə birləşmişdir.
Kəllənin skeleti beyin və üz hissələrindən təşkil
olunmuşdur. Beyin şöbəsinə bir alın, bir cüt təpə, bir cüt
gicgah, bir ənsə, bir əsas və bir xış sümüyü daxildir. Gicgah
sümüklərində xarici qulaq keçəcəyi dəliyi, ənsə sümüyündə
downloaded from KitabYurdu.org
122
• •
ənsə dəliyi yerləşmişdir. Uz şöbəsi bir ədəd alt çənə sümüyündən, üst çənə
və burun sümüklərindən, eləcə də damaq, dilaltı və digər sümüklərdən
təşkil olunmuşdur.
Kəllə skeleti bir sıra mühüm orqanları mühafizə edir. Həzm və tənəffüs
sisteminin bəzi hissələri, (ağız, burun və s.) üçün isə möhkəm istinad
təşkil edir. Kəllə sümükləri formaca yastı sümüklər olub, ikiqat sərt və
bunların arasında yerləşən birqat süngər maddədən ibarətdir.
Ətraf skeleti yuxarı və aşağı ətrafların skeletindən ibarətdir. Yuxarı ətraf
qurşağına bir cüt kürək və bir cüt
körpücük sümükləri daxildir. Yuxarı ətraflar bazu, said (dirsək və mil) və
əl sümüklərindən (8 bilək, 5 ədəd əl darağı və barmaq sümükləri) təşkil
olunmuşdur. Aşağı ətraflar isə bud, baldır (incik və qamış), diz qapağı və
ayaq sümük¬lərindən (7 ayaq daraqarxası, 5 ayaq darağı, ayaq barmaqları
sümükləri) ibarətdir. Aşağı ətraf qurşağı bir cüt yastı çanaq sümüyündən
və bir büzdüm sümüyündən təşkil olunmuşdur. Yuxarı və aşağı ətraf
sümükləri hərəkətli şəkildə birləşmişdir ki, bu da insanın müxtəlif
hərəkətlərinə imkan verir.
İnsanın 32 dişindən 16-sı üst, 16-sı alt çənədə yerləş- mişdir. Yetkin
insanda 4 cüt kəsici dişlər, 2 cüt köpək dişlər, 4 cüt kiçik azı, 6 cüt böyük
azı' dişləri ayırd edilir. Hər bir diş 3 hissədən - tac, boyun və kökdən ibarət
olub, diş alveolunda yerləşir. Dişi xaricdən örtən diş minası onu xarici
təsirlərdən, istidən və soyuqdan qoruyur. Dişin içə¬risində olan boşluqda
sinirlər Və qan damarları vardır. Qan damarları dişi qidalandırır, sinirlər
isə onu sinirləndirir.
Skelet əzələləri və onların funksiyaları
Skelet əzələləri eninəzolaqlı əzələ liflərindən təşkil olunmuşdur. Hər bir
əzələyə qan damarları və sinirlər gəlir. Skelet əzələləri hissi və hərəki
downloaded from KitabYurdu.org
Dostları ilə paylaş: |