S t a t I s t I k a

2.4. Statistik kuzatish m a’lum otlarini qabul qilish va uni nazorati
H ar qanday statistik kuzatish o ‘z oldiga faqatgina haqiqatni o ‘zida 
aks ettiruvchi m a’lum otlam i to'plashni maqsad qilib q o ‘yadi. Lekin
40

---

m a ’lumki, real hayot bilan kuzatish materiallari o'rtasida ham m a vaqt 
farq bor. B u farq kuzatish xatosi deb yuritiladi.
Statistik kuzatish xatosi o ‘z navbatida:
- qayd qilish xatosi;
- reprezentativ (vakolatli) xatoga b o ‘linadi.
Qayd qilish xatolari kuzatish jarayonida faktlam i no to ‘g ‘ri aniqlash 
oqibatida paydo b o ‘ladi. U lar o ‘z navbatida:
- tasodifiy;
- m untazam xatolarga b o ‘linadi.
Tasodifiy x a to la r - bu qayd qilish xatolari bo‘lib, ular so‘roq o ‘tka- 
zuvchilar yoki qayd qiluvchilar tom onidan qilinishi mumkin. Masalan, 
yoshi 18 b o ‘lsa, adashib 28 yosh deb yozilishi m um kin yoki biron, bir 
raqam boshqa ustunga yozilishi m um kin. Bunday xato qilishdan hech 
kim kafolatlanmagan.
M u n ta z a m x a to la r doim o bir y o ‘nalishda b o ‘ladi. Ular oldindan 
k o ‘zlangan va oldindan k o ‘zlanm agan xatolarga bo‘linadi. Oldindan 
k o ‘zlangan xatolar - bilib turib qilinadigan xatolardir. M asalan, hisobot- 
lardagi qo‘shib yozishlar, y o ‘q narsani bor deb to ‘ldirish va h. k.
Qisqasi bu xatolarni m aqsadli xato desa ham bo'ladi.
O ldindan k o ‘zlanm agan m untazam xatolar tasodifiy sabablar yoki 
ro ‘yxatga oluvchilam ing o ‘z ishiga e ’tiborsizligi natijasida paydo b o ‘- 
lishi mumkin. M asalan, sutning yog‘lilik darajasini (foiz hisobida) tek- 
shirish kerak. Bu operatom ing har kuni qiladigan ishi. Lekin, operator 
har kuni sutning sifatini tekshirishdan oldin u o ‘z uskunalarining to ‘g Lri 
ishlashiga ishonch hosil qilishi kerak. K eyin insonlarda yaxlitlab aytish 
odati bor. N echa bosh qo‘yingiz bor deb so ‘ralsa, odatda 10 tacha deb 
javob beriladi. H aqiqatda esa, qo‘ylarsoni 8 ta y o k i 12 ta b o ‘lishi mumkin.
Reprezentativ (bu xatolarni tanlab kuzatish m avzusida chuqur o ‘rga- 
nam iz) xatolar qisman kuzatishga xos bo‘lgan xatolardir. Ular tanlab 
olingan to 'p lam birliklari bosh to ‘plamdagi xususiyatlam i o ‘zida to ‘la 
aks ettirmaganligi tufayli paydo b o ‘ladi.
K uzatish xatosiz bo‘lishi juda ham qiyin masala. Lekin, uni iloji 
boricha kam aytirish yoki um um an y o ‘q qilish statistikaning m uhim
vazifalardan biridir.
Yuqorida k o ‘rib chiqilgan barcha m asalalam ing to ‘g ‘ri yechilishi 
kuzatish xatosini y o ‘qotishning omillaridir. X atolarni kam aytirishning 
yana bir y o ‘li-m a’lum otlam i qabul qilish paytidagi nazorat qilishdir.
41

---

N azorat arifm etik va mantiqiy bo'ladi, A rifm etik nazoratda chiqarilgan 
jam lar, bir-biriga bog‘liq b o ig a n k o ‘rsatkichlar tekshirib к о ‘riladi. 
M antiqiy nazoratda esa, javoblar to ‘g ‘riligi tahlil qilinadi. M asalan, so‘- 
rov varaqasida keltirilgan javoblar: jinsi-ayol, yoshi-8, m a’lu m o ti- oliy. 
K o ‘rinib turibdiki, javoblardan bittasi noto‘g ‘ri, y a ’ni yoki yoshi, yoki 
m a’lumoti noto‘g ‘ri yozilgan. Hammaga m a ’lumki, 8 yoshli qiz bola oliy 
m a’lum otli bo'lishi mumkin emas.
Statistik tadqiqot
Statistik kuzatish
Statistik hisobot
Maxsus kuzatishlar
Uzluksiz kuzatish
Fursatli kuzatish
Bir yo ‘la kuzatish
Yoppsasiga kuzatish
Qisman kuzatish
Anketali kuzatish
Tanlanma kuzatish
Monografik kuzatish
Asosiy massivli kuzatish
Bevosita kuzatish
Hujjatli kuzatish
Savol-javobli kuzatish
Asosiy tayanch iboralar
О ‘z-o 'zini qayd qilish usuli
Korrespondensiya usuli
Kuzatish rejasi
Kuzatish dasturi
Kuzatish obyekti
Kuzatish birligi
Kuzatish formulalari
Kuzatish yo 'riqnomasi
Kuzatish organi
Kuzatish vaqti
Kuzatish jo yi
Kuzatishning kritik payti
Tasodifiy xato
Muntazam xato
Reprezentativ xato