ŞAHİN ƏHMƏdov



Yüklə 3,59 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/64
tarix03.05.2018
ölçüsü3,59 Kb.
#41195
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   64

 
32 
Озонун  сыхлыьынын  щаванын  сыхлыьына  олан  нисбяти,  йяни 



/
3
3
r
 
  
P
P
r
3
3
6571
,
1

  
  
 
(3.3.2) 
щарада  П  –  щаванын  тязйигидир.  Озонун  тязйиги  П
3
  вя 
сыхлыьы

3
  юз  максимум  гиймятлярини  20  –  26  км 
щцндцрлцкдя  алыр.  Щаванын  тязйиги  П  щцндцрлцк  бойу 
азалдыьына 
эюря 
3
 
юз 
максимум 
гиймятини 
П
3
 
максимумундан  йцксякдя,  бязян  30  км  –дян  йуксякдя 
алыр. Озонун  0  –  70  км  тябягядяки  орта  сыхлыьы  90  мкг/м
3

максимум  сыхлыьы  ися  600  мкг/м
3
  –дир.  Атмосфердяки 
озонун цмуми мигдары 3,2*10
9
 тона чатыр. Йеря эялян бцтцн 
эцняш радиасийасынын 1 % -ни озон удур. 
Озон  дальа  узунлуьу  0,22-дян  0,29  мкм-я  гядяр  олан 
ултрабянювшяйи  радиасийаны  удур  (максимум  удулмайа 
уйьун  олан  дальа  узунлуьу 

=  0,255  мкм).  Озонун 
спектрин бу сащясиндяки удулма ямсаллары о гядяр бюйцкдцр 
ки,  артыг  45-50  км  йцксякликдя  эцняш  шцаларынын  енержиси 
тамамиля 
удулур. 
Бунун 
нятиъясиндя 
эюстярилян 
щцндцрлцклярдя  щаванын  температуру  сыфыр  дяряъяйя  гядяр 
артыр. 
Ултрабянювшяйи 
шцалар 
йцксяк 
биоложи 
активлийя 
маликдирляр.  Онлар  мцхтялиф  нювлц  бактерийалары  юлдцрцр, 
инсанын  дярисини  гаралдыр,  щятта  йандырыр  да,  организмдя  Д 
витаминини  артырыр  ки,  бу  да  рахит  хястялийинин  гаршысыны  алыр. 
Лакин  ултрабянювшяйи  шцаларын  аз  мигдары  хейирлидир.  Яэяр 
озон  олмасайды,  онда  биоложи  ъящятдян  актив  олан 
ултрабянювшяйи шцалар бцтцн биоложи просесляри дяйишяр вя Йер 
цзяриндяки цзвц щяйаты мящв етмиш оларды. 
Озонун  йаранмасына  сябяб  олан  физики  вя  кимйяви 
просесляр  мцряккяб  тябиятя  маликдирляр.  Ейни  заманда 
атмосфердя  озонун  йаранма  вя  мящв  олма  просесляри  баш 
верир. 
Ултрабянювшяйи радиасийанын удулмасы иля ялагядар олараг 
оксиэен молекулу ики атома парчаланыр. 


 
33 
   
D
O
p
O
h
O
1
3
2




 0,122 мкм



 0,175 мкм 
 
(3.3.3) 
   
2
3
3
2
2
O
p
O
p
O
h
O
O






 


 0,24 мкм        
(3.3.4) 
Бурада 

h
  -  эцняш  енержисинин  кванты, 
3
п, 
1
Д  –йени 
йаранан атомларын енержи сявиййяляринин ишарясидир. 
Ямяля эялян оксиэен атомлары щяйаъанланмыш олдугларына 
эюря, цч гат тоггушма нятиъясиндя озон йараныр. 
M
O
M
O
O






3
2
                       (3.3.5) 
щарадакы М – озон молекулунун ямяля эялдийи вахт айрылан 
артыг  енержини  удан  азот  вя  йа  диэяр  газын  молекулудур. 
Озонун  даьылмасы  ашаьыдакы  реаксийалар  нятиъясиндя  баш 
верир: 
O
O
h
O




2
3
 
2
3
2O
O
O


                                 (3.3.6) 
Мящв олма сцряти температурдан асылы олуб, сонунъунун 
артмасы иля артыр. 
 


 
34 
Шяк. 3.3.1. Озонун щцндцрлцйя 
эюря пайланмасы
 
Озон 
25 
км–дян 
йцксякдя 
эюстярилян 
нязяриййяйя 
ясасян 
йараныр.  Ашаьы  гатлара  ися 
озон 
турбулент 
йер-
дяйишмя вя шагул бойунъа 
щярякят  нятиъясиндя  дахил 
олур.Мцшащидяляр  эюстярир 
ки,  йер  сятщи  йахынлыьында 
вя  тропосфердя  озонун 
сыхлыьы  артыр  вя  юзцнцн 
максимум гиймятини 20 – 
26  км  щцндцрлцкдя  алыр. 
Бу  сявиййядян  йухарыда 
озонун  сыхлыьы  азалмаьа 
башлайыр 
вя 
70 
км 
щцндцрлцкдя 
тамамиля 
сыфра 
бярабяр 
олур. 
Озонозондларын кюмяйи иля алынан гиймятляря ясасян озонун 
сыхлыьынын щцндцрлцкдян асылы олараг пайланмасы шякил 3.3.1 –
дя верилмишдир. 
3.3.1 –ъи ъядвялдя Авропа яразисинин орта ен даиряляриндя 
апарылан  юлчцляря  ясасян  озонун  сыхлыьы  верилмишдир.  Бу 
ъядвяля ясасян озонун сыхлыьынын максимум 
 
Ъядвял 3.3.1 
Озонун сыхлыьынын щцндцрлцк бойунъа  
пайланмасы (

 - орта квадратик кянара чыхма) 
Щцндцрлцк, км 
 
  
0 - 5  5 - 10  10-15  13-16 16-18 18-20 20-21  21-23 23-24 
 
О
3
мм/км 
 
10
2
   мм/кг 
 
0,019 
 
0,2 
 
0,041 
 
0,5 
 
0,058 
 
0,3 
 
0,076 
 
0,6 
 
0,111 
 
0,5 
 
0,156 
 
0,7 
 
0,168 
 
0,6 
 
0,175 
 
0,6 
 
0,108 
 
0,7 
2
Vm
3
ρ

 


 
35 
гиймяти  21  вя  23  км  щцндцрлцкдя  мцшащидя  олунур.  0-24 
километрлик  тябягядя  озонун  цмуми  мигдары  бу  юлчцляря 
ясасян 1,87 мм –дир. 
Озонун  щцндцрлцйя  эюря  пайланмасынын  дюрд  типини 
эюстярмяк олар (А.Х. Хргиана эюря). 
1)  тропик;  озонун  сыхлыьынын  максимуму  чох  щцндцрдя 
йерляшир (З
м
=24 – 27 км), озонун эятирилмиш галынлыьы чох да 
бюйцк дейилдир (Х=2,16 мм); 
2) мцлайим; З
м
= 19 – 21 км, Х= 3,4 мм. 
3)  гцтб;  максимумун  чох  ашаьыда  олмасы  (З
м
=13  –  14 
км),  эятирилмиш  галынлыьын  бюйцк  олмасы  (Х=4  мм  вя  даща 
чох); 
4)  гарышыг;  ики  максимумун  олмасы  (З
м1
=19  –  21  км, 
З
м2
=11 – 14 км). Х=6,6 мм. 
Озонун йер кцрясиндя пайланмасы вя онун  замана эюря 
дяйишмяси  бюйцк  мараг  кясб  едир.  Сон  ийирми  беш  илин 
тядгигатлары эюстярир ки, озонун эятирилмиш галынлыьы заман вя 
мякан  дяйишмяляриня  мяруз  галыр.  Озонун  ен  даиряляриня 
эюря  пайланмасы  вя  иллик  эедиши  даща  йахшы  юйрянилмишдир. 
Йцксяк ен даиряляриндя озону йарадан эцняш радиасийасы аз 
олдуьу  цчцн  пайызда  вя  гышда  озонун  мигдары  аз  олур. 
Ашаьы  вя  йцксяк  ен  даиряляри  арасында  макромцбадиля 
(турбулент  вя  щава  ахынлары)  олдуьу  цчцн  гышда  гцтб 
даиряляриндя  озон  тамамиля  итмир.  Йазда  гцтб  даиряляриня 
эцняш  радиасийасы  дцшдцйц  цчцн  температурун  щяля  ашаьы 
гиймятляриндя озонун мигдары артыр. Температурун сонракы 
артымы озонун мигдарыны азалдыр. 
Озонун йерцстц юлчцляря ясасян тапылан эятирилмиш галынлыьы 
щяр 5
0
 –дян бир ъядвял 3.3.2 – дя верилмишдир. 
Ен даиряси артыгъа (щяр ики йарымкцрядя) озон тябягясинин 
эятирилмиш галынлыьы артыр. Х –ын ян кичик гиймяти (2,66 мм) 7 
– 23
0
 ен даиряляриндя мцшащидя олунур. Бу сярщяддян шимала 
вя ъянуба доьру Х артараг 60
0
 ш.е. даирясиндя 3,90 мм, 20
0
 
ъ.е. даирясиндя ися 3,66 мм олур. 35
0
 ш.е. – 35
0
 ъ.е.зонасында 
озонун  эятирилмиш  галынлыьы  нисбятян  аздыр.  Бу  зонадан 


Yüklə 3,59 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   64




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə