llobs olunduğuna şiibhosi qalmadıqda vo mosolonin yuxandan
toşkil olunduğunu öyroııdikdon sonra anlayır ki, ona ozab vcron,
yazılarını yoxa çıxarmağa çalışan balaca çinovnik özbaşına horokot
ctmirmiş, lap böyüklorin tapşırığını ycrino yctirirmiş. O, qadının
gencralla yola düzoldiyini görondo manc olmağa cosarot etmomiş,
gcri qayıdıb böyüklorino xobor yctirib, onu hobs ctdirmişdir ki,
müharibo gcdon orazidon zorla uzaqlaşdırsın.
Karla Scrcnanın hobs olunduğu vaxt tanışı olan şofqot bacıla-
rından biri oııa yaxınlaşıb qulağına pıçıldayır ki, sorhod rayonun-
dakı yaralıları ona göstordiklori üçün şofqot bacıları coza alıblar.
Soyyah qadınının təoccübü gctdikco artır vo nohayot, yolda onu
müşayiot cdon kazaklar bir-biri ilo söhbot etdiklori vaxt “bu
osmanlı casusu gözol qadındır" - dcdiklorini cşitdikdo mosolonin
no ycrdo olduğunu anlayır.
Yol boyu kazaklar dayanacaqlarda m ohbus qadını bir-birino
tohvil vcrdikdo “osmanlı casusudur" - dcyo xobordar cdirlormiş.
Yolun mühüm hissosini Karla Scrcna türk mohbusları ilo birgo
getnıoli olub. Madam Scrcnanın yazdığına göro yalnız tatar çapar-
larına tohvil vcrildiyi vaxt kazaklar dil bilmodiklorino göro, yaxud
çaparlara inamları olmadığmdan onun kim olduğunu söylom o-
yiblor.
Holə Qafqaza golmozdon ovvol, m üharibo başlamamışdan
ovvol, Pctcrburqda olduğu vaxt gizli polis idarosinin roisi onunla,
ailosi ilo golişinin sobobi ilo döno-döno m araqlandıqda Karla
Scrcna çox tooccüblonmomişdi.
İndi iso düşmon ölkonin koşfıyyatçısı kimi hobs olunduğunu
anladıqda zavallı ömrünün on hoyocanlı anlarını yaşayırdı.
Lakin müharibo gcdon orazidon uzaqlaşdıqca o sərbostloşdiyini
hiss cdib üroklonir vo gctdikco ovvolki voziyyotino, azad soyyah
voziyyotino düşür.
Yclizavctpola çatanda Karla Scrcnanı aparan furqon sınır.
Gccoyarısı iki yad kişi ilo yolda qaldıqda qorxuya düşmomosi,
hoyəcan kcçirmomosinin sobobini soyyah gozdiyi torpağın sakin-
lorino, azorbaycanlılara olan roğboti vo inamı ilo olaqolondirir.
“Gccoyarısı iki tatarm arasında tok qaldığımı görəndo qorxmaq
fikri hcç ağlıma da golmodi. Mon bilirdim ki, bu adamlarla noza-
kotlo roftar ctdikdo m omnuniyyotlo kömok göstorirlor. Hom do ki
onlar çox vaxt xristianlardan qcyrotli olurlar” (soh. 282).
320
Çapar qorib qadını gccoyarısı at bclindo monzilo yctirir. Solıor
iso bir fayton kirayo cdib onun oşyalarını gotirib özüno vcrir.
Çaparla furqonçunun somimiyyotindon vo düzgünlüyündon çox
razı qalmış Karla Scrcna yazır: “ ...Mon onlara ancaq doqiq kirayo
haqqı vcrdim. Ermoni faytonçu mondon çox yüksok mobloğ
istomişdi, çapar iso tovazökarlıq ctdi. Hcç xristian bclo gözütoxluq
cdordim i?” (soh. 283).
Şamaxıya, oradan da Bakıya gctmok üçün Karla Scrcna Əroş
mahalından kcçib. Mahalın milliyyotco gürcü olan hakimindon
aldığı molumata göro, Əroşdo içmoli su lapılmırmış, yay vaxtı ohali
qızdırmadan qırılır, tibb chııini tanımır, yalnız dua vo cadu vasi-
tosilo müalico olunurlarmış. Homin dövrdo səyyah qadıntn yolu
üstündoki başqa şohorlordo olduğu kimi Əroşdo do müharibo ilo
olaqodar siyasi narahatlıq duyulurmuş.
“ ...Əroşdo do cyni hoyocan, tatarların üsyankar ohvali-ruhiyyosi
hökm sürürdü. Horbi adamlar cobhoyo gctmişdi, qulluqçuları qoru-
yan yox idi” (soh. 289).
Şamaxıda olarkon Karla Screna moscidlordon birindo olub,
sonra da mahm vo roqs axşamında iştirak cdib. Soyyah qadın homin
konsertdon hcç bir lozzot almayıb. Dalıa doğrusu, o, xalq musiqi-
sini, muğamı anlamamış, roqslordo iso musiqi ilo horokotlori uyğun-
laşdıra bilmomişdir. Onun tamaşa ctdiyi roqslorin ifaçıları qadın
paltarı gcymiş cavanlar olub.
Comisi 20 ilo yaxın bir müddot o w o l A.Dümanın Şamaxıda
tamaşa ctdiyi roqs axşamı iso onun tosvirinco tamamilo başqa bir
tamaşa idi. Homin gcco üç noforin yalnız biri, qadın paltarı geymiş
oğlan, az o w o l ağır facio qurbanı olub, Şamaxını tork ctmiş m oş-
hur Sona xammı ovoz edirmiş. İndi iso Dümanı valch ctmiş roqqaso
N iso xanım da, onun rofıqosi do qadın paltarı gcymiş kişilorlo ovoz
olunubmuş.
XIX osrin ortalarından sonra illor kcçdikco Şamaxı roqqasolo-
rinin şöhrotinin azalması vo nohayət, onların yoxa çıxması, qadın
paltarı geymiş kişilorlo olmalarını lıolo 1878-ci ildə orada olmuş
avropalı bir soyyah qadının xatirolərindo oxumaq adamda dorin
təə ssü f hissi oyadır. 20 il ovvol iso A.Düma Rusiyadan Qafqaza
yola düşorkon Qafqazın gözollikləri haqqında molumatı olan hor
kos ona ə w ə lc o Şamaxı roqqasəlorino tamaşa ctmoyi moslohot
görürdü.
Bakıda olarkon do Karla Screna oranın görmoli ycrlorini
A.Dümadan xcyli forqli, soyuq ifadolorla tosvircdib. Soyyah qadın
“şohor bağmda” toşkil olunmuş konserto dovot cdilib, burada B akı-
nın yüksok comiyyotinin nümayondolori ilo görüşüb. Bakımn o vaxtkı
göstorilon üç osas görmoli yerlori haqda toossüratını m üollif bir
ncço sotirlo ifado cdib:
“Bağdakı gozıntidon sonra su üzorindo gozintiyo çıxdım, doniz
odlarının, yandırmadan alovlanan qazın alov dilləri arasından
keçdim. D cyirlər ki, hor bir bəladan uzaq olmaq üçün bu alov dillori
arasından üç dofə keçmok lazımdır. M ən oradan inamsız keçdim və
cozam da aldım! Kcçmiş ən ən ə lə rlə bağlı olan ziyarətgahda -
m əşhur Bibihcybət m əscidindo də oldum. Bu m üqəddəs yer
yaranandan bəri buraya çoxlu nəzirlər gotiriblər. Bu bəxşişlərdən
maraqlı və qiymotli bir kollcksiya yaranıb. Mən qədim od m obədini
də gördüm; ycrin altından çıxan alovlar bir zavodun m üxtəlif
maşınlarını istiliklo tomin cdir. Yalnız kiçik bir bucaq bu ycrlorin
ycgano atoşporostinin, zordüşt dini nüm ayəndosinin ixtiyarında
qalıb” (səh. 293).
Karla Sercnanın qcydlərindon görünür ki, 1878-ci ildə A təş-
gahda birco nofor atəşpərəst qalıbmış. 25 il ovvol A.Düma həm in
ycrdə onlann üçü ilə görüşmüşdü.
Soyyah qadın Bakıya gəlorkən bir çar gcncrah onu m ehm an-
xanaya düşmoyo qoymayıb, şohərdo iğtişaş gözlondiyini söyloyorək
öz cvino dəvət cdib. Müollifın qeyd ctdiyi kimi həmin gözlənilən
iğtişaş da yolboyu gözlonilən basqınlar kimi baş vcrməyib. Karla
Sercna Bakıdan birbaşa votənə yola düşmok istəsə də, xəstələn -
diyino görə ləngiyir, sonra isə havaların düzəlmosini gözlomək,
hom də səhhətinin qcydino qalmaq m oqsədilə bir m üddət İranda
olmaq fikrinə düşür. Lakin gözlonilməz təsadüflər nəticəsində
o, İranda bir ncço ay longiyir, özünün yazdığı kimi “səyahətinin ən
q əribə m acərasına” orada tosadüf cdir. Karla Scrcna özünün
“Avropalı İranda” adlı ikicildlik osorini həm in macəraya həsr edir.
Soyyah qadın İrandan Azərbaycana qayıdarkon rus-türk m üha-
ribosinin qurtardığını cşidib sevinir. O, Astaraya, oradan da L ənkə-
rana gəlib. Bir ncço gün Lonkoranda qaldıqdan sonra qiyamçıların
bir qismi şəh ər mcydanında cdam cdilib.
Dorbond tarixi bir şohər kimi soyyah qadının çox xoşuna gəlib:
“Ö z m ətanətli tarixi kcçm işinə görə D ərbond moni çox m araqlan-
322
dırırdı. Bu şəhər ə w ə llə r qonşu xalqların basqınları qarşısında
kcçilm əz sədd imiş” (soh. 306).
Karla Sercna Dorbənd ətrafmdakı kəndləri görmok istoyir.
Lakin fıkrin qorxulu olduğunu söyləyirlər. Soyyah qadın kcçmiş
əyalət hakiminin dul qadımnın müşayioti ilo dağ zirvosindo yer-
ləşən uzaq bir aula qonaq gcdo bilir. Özünün söylədiyi kimi, burada
onlara nəinki yamanlıq cdən olub, “oksino hamı yaxşılıq ctmək
üçün rəqabət apanrm ış” .
Səyyah qadın əyalət mollasından da böyük razılıq hissi ilo söz
açır. H əm in şəxs “Dorbondnam o” kitabmın bozi ycrİorinin üzünü
köçürüb Karla Serenaya bağışlayıb.
“ ...Onda “ D ərbəndnam o" (Dorbondin tarixi) kitabının əlyaz-
ması vardı, hörmot m əqsədilə kitabm ən maraqlı ycrlorinin üzünü
köçürüb m ənə vcrdi. Sonra mon onu Fransızcaya torcümo ctdirdim.
Bu tarixço Böyük Pyotrun əranı tutduğu dövrdo qurtarır. Madam
M... həm in hadisənin kitaba nə üçün salınmadığını soruşdu. Bu
sualı eşitdikdo mon mollanm baxışındakı kini duydum. O sakitcə
“D ərbəndnam ə”ni örtdü” (səh. 308).
Karla Screna votənə qayıtmaq üçün Rusiyaya vo oradan da Pol-
şaya gedib. Səyyah qadınm “M ənim səyahətim ” adlandırdığı əsori
Fransada çox yaxşı qarşılanıb. M üəllif haqlı əlaraq kitabm o w o lin ə
m əşhur yazıçı Viktor Hüqonun osorin müollifıno m üraciətlə yaz-
dığı qısa sətirləri foxrlə əl yazısı şoklindo toqdim ctmişdir:
“ Avqust 1880, Paris.
Sizin hekayətləriniz, xanım, məndo çox qoribə maraq oyatdı.
Bu əsrin tənha vo mətin soyyahları arasmda nozərə çarpan soyyah
qadın siz olacaqsınız. M onim indidon sizo toqdim ctdiyim şöhroti
golocək özü sizə bəxş cdocok.
Viktor Hi'ıqo "
323
Dostları ilə paylaş: |