L U İ B A Z Ə N
QISA TARİXİ YADDAŞ
“Dodo Qorqud K itabı” (K itabi-D odo Qorqud) bizim orta osr
dastanları kimi hordon şcro kcçon nosr parçalarından ibarot cpik bir
yazıdır. Əsason ofsanodon kök alan bu hckayolor tarixon mövcud
olmuş Orta Asiyadan conub-qorbo türk axınmda böyük rol oynamış
bir comiyyotin - islamlaşmış köçori Oğuz comiyyotinin hoyatı ilə
bağlıdır.
O vaxt Şorq türklori (Göytürk) hakimiyyotindo olan indiki M on-
qolustamn şim al-qorbindo yaraıımış “Doqquz O ğuz” qobilo birliyi
xristian crasınm 740-cı ilinin əvvolindo ali scçilmiş Uyğur qobilo-
sinin başçılığı ilə öz hakim lorinə qarşı üsyan ctdilor. Sonra Üyğur-
lar M onqolustanın hakimi oldular. Ancaq 840-cı ildo Ycniscy
çayının yuxarı hövzosindon golmiş Qırğızlar onları orazidən qov-
dular. Uyğurlar indi Çin Türküstam adlanan oraziyo tə rə f çəkilərok
orada ycni bir impcriya yaratdılar. Eyni zamanda Oğuz qobilo-
lorinin bir hissəsi Orta Asiya çöllorini kcçərok qərbə to ro f horokot
ctdilor. Bu qobiləlordon biri olan Kınıq qəbiləsinin başçısı S əl-
cuqun nosil davam çılan digor Oğuz qobilolori içindo böyük nüfuz
qazandılar vo noticədo Səlcuqlar sülaləsi yarandı. Bu sülalənin
osasını qoyan Toğrul boy 1038 vo 1063-cü illor arasında Xorasan,
Xarozm, İraq, Azorbaycan vo İranın böyük hissəsini ö z hakimiyyoti
altına ala bildi. Onun qardaşı oğlu və davamçısı olan Alp Arslan
Bizansı moğlub cdib, onun impcratoru Romcn Diogcni osir aldı,
I-’rmənistanı tutdu vo Anadoluya Türk yürüşü üçün qapı açdı.
Toxminon, on il sonra Sülcyman adlı bir Səlcuq şahzadəsi
Bizansın m üxtəlif qrupları arasındakı vətəndaş müharibosino qoşu-
laraq Rumdakı ilk Solcuq sultanlığımn paytaxtma çcvrilon (1081-dən
1097-yo kimi) Nisc şəhərindo m əskən saldı. Sonra paytaxt K on-
yaya köçdü vo 1318-ci ildo sülalənin sonuna qodor orda qaldı.
Ə slində iso bu sülalə 1243-cü ildo kiçik m üqavim ətdən sonra
m onqollara toslim cdilmişdir.
İstor İranın “ Böyük Səlcuqları", istorsə d ə “ Rum S əlcuqlan”
(o w o l Bizans olmuş Anadolu) olsun, öz siyasi xadimlori və d övlət-
lorinin sünni dini rohborlorini toşkil cdon Solcuq aristokratiyasına
göro, nisboton sonra islamlaşmış Oğuzlardan - Qorbi İran (A zər-
baycan) və Anadolu türkmonlorindon forqlonirdilor. Solcuqlar orob-
fars modoniyyotini və İran həyat torzini qəbul ctmişdilər. Onların
yazılı (bozən do şifahi) dili türk dili deyil, orəb vo fars dillori idi.
Q əbilə ononoləri onlar üçün uzaq bir xatiro idi vo onlar özlorini
Türk adlandırmırdılar. Köçəri maldar vo döyüşçü olan, osason gcniş
düzənliklordo, yayda iso dağ otlaqlarında moskon salan türkmonlor
isə türk-oğuz dili ilo borabor öz qobilo qurumlarını vo qodim onə-
nolərini qoruyub saxlamışdılar. Onlar özlorini müsolman sayır vo
din yolunda döyüşlorə girsolor do, qobul ctdiklori ycni dinə İslam-
dan əvvolki m üxtəlif inanclar da qanşmışdı.
1071-ci ildo Səlcuqların Bizansı moğlub cdib türkmonlorin
Anadoluya köçməsino şərait yaratması fikri düz olsa da, Anadolu-
nun bəzi rayonlarma vo Azorbaycana türk ohalisinin və türk dilinin
yayılmasını təmin edonlor gctdikcə iranlılaşan solcuqlar dcyil, mohz
türkm ənlor olub. Monqol işğalı bu proscsi daha da sürotlondirib.
İranın “Böyük Solcuqlar” hakimiyyotino son qoyan vo “ Rum Sol-
cuqlan” m özüno tabe cdon (homoıı dövrdon dağılıb vo gücdon
düşüb) m onqollar qosdlo yaxud qorozsiz olaraq türkmon qobilolo-
rini morkozi hakimiyyoto tabclikdon azad etdilor. Türkmon sorkər-
dəlori müstəqil türk omirlorino döııorok sərhodlori doyişkon vo bozon
d ə m üvəqqəti olan boyliklər yaratdılar, qonşularla tcz-tcz vuruş-
malı oldular, orazidə türk ohalisi artdı vo türk dili gcniş yayıldı.
Bu boyliklordon birinin, o w o l Anadolu solcuq hakimlərindon
birinə tabc olmuş, sonralar iso təkbaşına döyüşlor aparan O sman-
lılar boyliyinin inkişaf yolu xüsusi maraq doğurur. Kiçik Asiyamn
şim al-qərbindo, kcçmiş yunan oyaləti Bitinindo, oslon Kayı oğuz
tayfasından olan türkmon sorkordolər nosli horbi uğurlar noti-
cəsindo Söçüt ərazisindo bir bölgoyo sahib olurlar. Sonra onlar
ohatədoki Bizans başçılarla qohumluqlar yaradaraq (qız alaraq) öz
hakim iyyətini bütün oyalotə yaydılar və buradan başlanan böyük
yürüşlər nəticosindo bir impcriya yarandı. Oturaq vo sahmanlı,
köçəri türkmənlordon çox forqlonən bir comiyyotin rohbori vo
təşkilatçısına dönmüş bu osmanlılar səlcuqlardan fərqli olaraq öz
O ğuz ocdadlarını çox yüksək qiym otlondirir, öziorini Nuh
noslindon oian əfsanovi O ğuz xanın davamçısı, O ğuz tayfalarım
birloşdirm iş Kayı xanın nosli sayırlar. (“ K ayıq” - O ğuz tayfasımn
325
adı tarixi monbolərdo ancaq XI osrdon bollidir.) Bu fakl müsolman
lürklorin Anadolunu foth ctmosindo Türkmon O ğuzlann ncço
aparıcı rol oynamasını osaslandm r vo XIV osr osmanlı türk larixçi-
lori bu ofsanoni yayarkon noyo osaslandıqlarını göstorir.
Mokan vo zamanca daha yaxm kcçmişdo Orta Asiya monşoli,
böyük Oğuz tayfası Bayandır noslindon olan Ağqoyunlu türkmon
tayfası da, eynilo Oğuz kökündon olan Qaraqoyunlularla düşm on-
çiliklor dövründo öz hakim iyyot dairolorini gcnişləndirdilor.
Konstantinopolu foth ctmiş Osmanlı sultanı II Mchmcdin müasiri,
Uzun Hoson adlandırılan Hoson boyin parlaq hakimiyyəti döv-
ründo, XV əsrin ikinci yarısında onlar Şərqi Anadolunu, A zər-
baycanı, İraqı vo nohayət, İranı öz hakim iyyətləri altına aldılar.
1444-cü ildo atası öldükdon sonra Uzun Həson böyük qardaşı
Cahangirə moharotli bir silahdaş oldu. V ərəsə kimi onun payma
paytaxtı Mardin olan kiçik bir Anadolu boyliyi düşmüşdü. 1447-ci
ilə qodər qardaşlar Qaraqəyunlulara qarşı birgə uğurlu döyüşlər
aparırlar. Sonra isə onlarm aralan doyir və bir il sonra Uzun Hoson
tokbaşına Amidi olo kcçirir və bəy rütbosi alır. Daha sonra o bir sıra
parlaq qoləboli döyüşlor aparıb Şərqi Anadolu, Azərbaycan, İraq,
İran, Xorasanın bir hissosi vo Gürcüstanın daxil olduğu böyük bir
impcriya yaradır. O, Tobrizi özüno paytaxt scçir. Burada incəsənət
və odobiyyatın çiçəklənm əsino şorait yaradır. O z ocdadlarının
tayfa monşoyino göro onun impcriyası “ Bayandırlar D övloti”
adlandırıldı. Eyni zam anda II M chmcdin imperiya paytaxtı A ndri-
nopoldan 1453-cü ildə foth olunmuş Konstantinopola köçürülorək
“Osmanlı Dövloti” adlandırıldı.
Uzun Hosonlo qarşıdurmadan chtiyat cdən II M chm ed Şərqi
Avropada mövqcyini möhkomlondirdikdon sonra öz hakimiyyotini
kiçik Asiyaya torof gcnişləndirm ək qorarına goldi. İlk növbədə o
Bizans imperiyasınm qalığı, Qara dənizin şorq sahilində yerleşən
Trebizond yunan impcriyasına hücum etdi v ə 1461-ci ildo onu öz
ərazisinə qatdı. Həm ən vaxtdan Osmanlı impcriyası, şərqdə Uzun
lloson impcriyası ilo olaqoli oldu. Onların qarşılaşm a vaxtı helə
çatmamışdı. Çünki II Mehmedin Avropada işi çox idi, burada m üx-
tə lif birloşm ələrlə vuruşmalı olurdu. Eyni zam anda Uzun Hosen də
kiçik Asiyada, şimaldan onu hodəloyon “Q araqoyunlu” türkmən
boylikləri vo özünün conub oyalotindoki Karamanlılardan ehtiyat
cdirdi. Yalnız 1473-cü ildo Sultanın ordusu güclü bir hücumdan
326
sonra Uzun Hosoni moğlub ctdi. Bu döyüşdon sonra nə sülh, nə də
məğlubiyyot müqavilosi olmasa da, 1478-ci ildon Uzun Həsənin
ölümüno qodər vəziyyət sabit qaldı. Onun oğlu vo varisi Xolil
Sultan isə II M ehmcdlə uzunmüddotli sülh müqavilosi bağladı.
M üxtəlif tarixi hadisolori scçib yada salmaqda m oqsədimiz bizo
yalnız iki əlyazması ilo molum olan “Dədo Qorqud Kitabı”nda
cəm ləşm iş ofsanolərin yarandığı mühit haqqında ümumi do olsa,
bir tə s ə w ü r yaratmaqdır.
Bu olyazm alann on dəyorlisi, bclo görünür ki, on qodimi Drcz-
dcndəki kcçmiş Saks kral kitabxanasıııda 183I-ci il kataloqunun
86-cı nömrosi altında saxlamlır.
Əlyazma 152 vəroq, 304 səhifodən (13 sotirlik) ibarotdir, “Nakşi”
üslublu ərob əlifbası vo kursivlo yazılıb. XVI osr qorbi türk dili
qrafık qaydalarına, onuıı az sosli (horfaltı vo horfustlü işarolər çox
azdır) kar və cingiltili soslorin qaıışdığı varianta çox da uyğun golmir.
Yazının dili o dövrün O smanlı-türk dilindon aydınca forqlənir.
O Şərqi Anadolu vo Azorbaycaıı dialcktlorino monsub fonctik,
qrammatik və lcksik xüsusiyyotləri özündo oks etdirir.
Əlyazmanın kolofonu yoxdur. Orada göstərilən ycgano tarix
birinci voroqin (üzlük) yuxarı sağ torəfındo başqa ollo yazılmış bir
qeyddir. “Osman Paşanın ölüm tarixi: 993 (bu hicri tarixidir; miladi
tarixi ile 1585)” .
Bu qeyd Yomon fatchinin oğlu, 1526-cı ildo anadan olmuş
Özdəm iroğlu Osman Paşa haqqındadır. O gonc yaşlarından yüksok
vozifolordə olmuş, İrana qarşı 1577-ci il m üharibəsində böyük
şü eao tlər göstərm iş, hom on m üharibo vaxtı G ürcüstanda,
Qarabağda və Dağıstanda vuruşmuşdu. 1584-cü ildə 111 Muradın
baş vəziri təyin olunmuş, Tobrizi almış ve bir il sonra orada vofat
etmişdir. Ö lüm ündən ovvol o ofsanəvi bir şoxsiyyətə dönmüşdü.
“ Dədo Qorqud Kitabı” nın bozi qohromanları kimi tarixi h adisə-
lərin do bir hissosi Qafqazın cənubuna aid olduğu üçün fıkirləşm ək
olar ki, Drczdendəki olyazmasının kcçmiş sahiblorindon biri bu
tarixi hadisəni sonrakı nosilloro anlatmaq üçün onu kitabın üz cil-
dino qeyd ctmişdir.
327
Dostları ilə paylaş: |