müqavilələrinə əsasən, Cənubi Qafqazda Qacarlar İranı və Osmanlı
imperiyasına qarşı gələcək işğalçılıq planlarını həyata keçirmək üçün
xristian - istinadgah məntəqəsi yaratmaq məqsədilə həmin dövlət-
lərin ərazisində yaşayan erməniləri kütləvi surətdə Şimali Azərbay-
can torpaqlarına, əsasən İrəvan, Naxçıvan, Qarabağ xanlıqlarının
ərazisinə və indiki Gürcüstan Respublikasının məhz azərbaycanlılar
yaşayan bölgələrinə köçürdü [8, 845, 619-620; 21, 107; 18].
Çar Rusiyası XIX əsrin 20-30-cu illərindən başlayaraq erməniləri
Cənubi Qafqazdakı Azərbaycan torpaqlarına köçürüb gətirməklə bu
regionun qədim tarixi dövrlərdən bəri davam edən ənənəvi etnik-
siyasi və dini ınənzərəsini zorla dəyişdirdi. Şimali Azərbaycanın İran
və Türkiyə ilə sərhəd torpaqlarında Cənubi Qafqaz üçün tamamilə
yad olan yeni xristian etnosu yerləşdirdi.
Rusiya müstəmləkəçiləri, çox çəkmədən, Azərbaycan xalqının
tarixi dövlətçilik ənənələrini və müstəqillik şüurunu məhv etmək
üçün inzibati-ərazi islahatları keçirməyə başladı. 1828-ci il martın
2I-də - Azərbaycan xalqının Novruz bayramı günlərindən birində
imperator I Nikolayın fərmanı ilə Azərbaycanın İrəvan və Naxçıvan
xanlıqları ləğv edildi və bu xanlıqların ərazisində İran və Türkiyədən
köçürülməkdə olan ermənilər üçün qondarma “Erməni vilayəli"
yaradıldı
[22,272-273;
8,487].
Bununla
Cənubi
Qafqazdakı
Azərbaycan torpaqlarında, daha doğrusu, İrəvan və Naxçıvan
xanlıqlarının ərazisində erməni dövləti yaratmaq üçün ilk addım
atıldı.
Ermənilərin köçürülməsindən sonra Cənubi Qafqaz qanlı qırğınlar
dövrünə qədəın qoydu. Məhz bu vaxtdan başlayaraq Azərbaycan
xalqının parçalanmasının, tarixi torpaqlarımızın bölüşdürülməsinin
əsası qoyuldu, ona qarşı soyqırımları dövrü başlandı. Rusiya müs-
təmləkəçiləri tərəfındən silahlandırılan və hərtərəfli müdafıə olunan
crməni quldur dəstələri Azərbaycan xalqına qarşı, ümumiyyətlə
Cənubi Qafqazın türk-ınüsəlman əhalisinə qarşı soyqırımlarına
başladılar.
Böyük dövlətlər özlərinin Cənubi
Qafqazla bağlı
geosiyasi planlarını həyata kcçirmək üçün ermənilərdən bir alət kimi
istifadə etdilər və bunun müqabilində onlara Azərbaycan torpağında
- keçmiş İrəvan xanlığının ərazisində dövlət yaratmaqdan ötrü hər
ciir köməklik göstərdilər.
Beləliklə, ermənilərin XVIII əsrdən başlayaraq çar Rusiyasının
köməyi ilə Cənubi Qafqaz bölgəsinə yerləşdirilməsi və zaman-zaman
Azərbaycanın qərb torpaqlarında məskunlaşdırılması, XIX əsrin I
qərinəsində
kütləvi
şəkildə Şimali
Azərbaycan torpaqlarında
məskunlaşdırılması, Azərbaycan ərazisində qondarma “Erməni
vilayəti”nin yaradılması, bolşeviklər tərəfindən XX əsrin 20-ci
illərində onlara tarixi torpaqlarımız hesabına dövlət yaradılması və
tarixi torpaqlarımızın ermənilərə pay verilməsi ilə nəticələndi. Bu
prosesin sonrakı inkişafının nəticəsini saymaqla qurtaran deyil:
Şimali və Cənubi Azərbaycanın, o ciimlədən bütün Cənubi
Qafqazın
və
Şərqi
Anadolunun
türk-miisəlman
əhalidən
“təmiziənməsinə ” yönəlmiş siyasət kimi, tarixdə analoqu olmayan
kütləvi soyqırımiarın (1905-1906-ci illər, 1918-1920-ci illər, 1992-ci
il 26 fevral) həyata keçirilməsi; Şimali Azərbaycan əhalisinə qarşı
deportasiyalar,
mədəniyyətimizin,
tarixi
abidələrimizin
və
toponimlərimizin total şəkildə məhv edilməsi, əliyalın xalqımızın
doğma torpaqlarından rus silahının gücünə didərgin salınaraq
tarixdə görünməmiş vəhşiliklərə məruz qalması
və s.
Təəssüflə qeyd etməliyik ki, qcyd olunan problcmlə bağlı
ölkəmizin arxivlərində saxlanılan bir çox qiymətli sənədlər sovet
hakimiyyəti illərində xalqdan gizlədilmiş, Azərbaycan tarixinin ayrı-
ayrı dövrləri və problemləri barədə saxta tarix “yaradılmışdır” . Bu
gün tarix elmi qarşısında duran ən mühüm vəzifələrdən biri də
zaman-zaman
azərbaycanlıların
məruz
qaldığı
soyqırımı
və
deportasiyalar, itirdiyimiz torpaqlar haqqında vaxtı ilə təhrif olunmuş
tarixi həqiqətlərin üzə çıxarılaraq ölkə və dünya ictiınaiyyətinin
diqqətinə çatdırılmasıdır.
Ümummilli liderimiz Hcydər Əliyevin 1998-ci il martın 26-da
imzaladığı
“ Azərbaycanlıların
soyqırımı”
haqqında
fərmanı
tariximizin bu qaranlıq səhifələrinə uzun illərdən sonra işıq salan ilk
rəsmi hüquqi sənəd kimi böyük əhəmiyyətə malikdir. Ümummili
liderin və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin
elmə göstərdiyi yüksək qayğını əsas götürən Tarix İnstitutu bu gün
nəinki ölkətnizdə, hətta Böyük Britaniya, Fransa, Almaniya, Rusiya.
Türkiyə, Hindistan və Gürcüstanın arxiv və kitabxanalarında
saxlanılan ilk mənbələri, o cümlədən soyqırımla bağlı sənədlərin
Azərbaycana gətirilərək nəşr olunması kimi çox mühüm bir layihəni
həyata keçirir.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunda bu
istiqamətdə son dövrlərdə mühüm işlər görülmüş, bir çox kollektiv
və monoqrafık tədqiqatlar işıq üzü görmüş, ölkəmizin və müxtəlif
xarici ölkələrin arxivlərindən materiallar toplanaraq institumuza
gətirilmiş və sənədlər toplusu şəklində çap olumuşdur [1; 2; 3; 4].
Bu gün bu iş uğurla davam etməkdədir.
Mövcud
sənədlər
1918-1920-ci
illərdə
ermənilərin
azərbaycanlılara qarşı törətdikləri soyqırımın tam mənzərəsini ortaya
qoymağa imkan verir.
I Dünya müharibəsinin yaratdığı mürəkkəb şəraitdən istifadə
edərək ermənilər qonşu xalqların hesabına milli dövlət yaratmaq
iddialarım gerçəkləşdirməyə başladılar. Bu sərsəm ideyanın həyata
keçirilməsi üçün isə yeganə yol bu ərazilərdə yaşayan yerli əhalinin
məhv edilməsi idi. 1919-1921-ci illərdə Azərbaycanın miixtəlif
bölgələrində və Şərqi Anadoluda erməni daşnaklarının türk-
müsəlman əhaliyə qarşı törətdikləri soyqırımı bəşər tarixinin ən qanlı
cinayətlərindən birini təşkil edir.
Rusiya imperiyasının dapılmasından sonra Cənubi Qafqazda
yaranmış Ermənistan (Ararat) Rcspublikası rəhbərləri xəyali "Böyük
Ermənistan" ideyalarını həyata keçirmək üçün əlvcrişli şərait
yarandıpını güman edərək, Azərbaycan və Gürcüstana qarşı ərazi
iddiaları ilə çıxış etməyə başladı. Azərbaycan Milli Şurasının 1918-ci
il 29 ınay tarixli iclasının qərarı ilə Irəvan şəhərinin siyasi mərkəz
kimi crmənilərə güzəşt cdilməsi onları şirnikləndirdi. Ermənibr
Göyçə bölgəsinə (Ycni Bəyazid qəzasının şərq hissəsi), Naxçıvan
bölgəsinə (Naxçıvan, Şərur-Dərələyəz qəzaları və Irəvan qəzasmın
bir hissəsi), Qazax qəzasının dağlıq hissəsinə, Qarabağa v?
Zəngəzura qarşı ərazi iddiaları qaldırır, xəritələr tərtib edirdilər.
Lakin
onlar
bununla
da
kifayətlənməyərək,
Azərbaycan
Respublikasını və dünya ictimaiyyətini fakt qarşısında qoymaq
məqsədilə,
Azərbaycanın
göstərilən
tarixi
torpaqlarında
soyqırımlarına başladılar. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti olduqca
miirəkkəb daxili və beynəlxalq şəraitdə Ermənistanın ərazi iddialarını
rədd edir, Cümhuriyyətin ərazi bütövlüyünü təmin etmək üçün
hərtərəfli iş aparır, mümkün olan bütün tədbirləri görürdü [23].
1919-1921-ci illərdə ermənilərin
Naxçıvatı bölgəsində
türk-
müsəlman əhaliyə qarşı həyata keçirdiyi soyqırımı cinayətləri Böyiik
giic
mərkəzlərinin
Azərbaycan,
Iran
və
Şərqi
Anadolu
torpaqlarında erməni dövləti yaratmaq üçün əsrlər boyu diişüniil-
ınüş və planlı şəkildə həyata keçirdiyi məkrli siyasətinin qanlt
nəticələrindən biridir.
1919-1920-ci illərdə Naxçıvan bölgəsində
tiirk-müsəlman
əhaliyə
qarşı
ermənilərin
həyata
keçirdiyi
soyqırımlarım sübut edən çox sayda qiymətli sənədlər bu gi'ın
Tiirkiyə Cumhuriyyəti Başbakanlıq Osmanlı Arxivində (BOA)
qorunub saxlanılır. Bu sənədlərin müəyyən hissəsi Başbakanlıq
Osınanlı Arxivinin əməkdaşları tərəfindən hazırlanaraq iki cildlik
toplu şəklində çap olunmuşdur [17]. Arxivdən əldə olıınan
sənədlərdəki faktiki matcriallar sübut edir ki, 1919-1920-ci illərdə
ermənilərin
Naxçıvan bölgəsində
on minlərlə dinc, silahsız əlıali
Azərbaycan türkləri o cümlədən, uşaqlar, qadınlar, qocalar etnik
mənsubiyyətlərinə görə amansızcasına qətlə yctirilınişdir.
Təqdim olunan ınəqalə əsasən BOA-nın HR, SYS fondundan əklə
olıınan sənədlərdə öz əksini tapan faktların təhlili əsasında
yazılmışdır. Həmin sənədlərdə Şərqi Anadolu, Naxçıvan və İrəvan
bölgəsində türk-miisəlınan əhaliyə beşikdəki körpələrdən lııtmıış
ixtiyar qocalara qədər misli görünməmiş qəddarlıqla divan tutulınası,
kiitləvi şəkildə qətliamlar həyata keçirməsi, bir sözlə dinc əhaliyə
qarşı ən acnacaqlı, qanlı cinayətlərlə dolu erməni soyqmınlan təsvir
olunmuşdur. Məqalədə diqqət ermənilərin Naxçıvan bölgəsində
həyata keçirdiyi soyqırımlara yönəlmişdir.
Təqdim
olunan
sənədlərin
əksəriyyəti
bölgədəki
ingilis
nümayəndəsinin
iştirakı
ilə,
ycrli
əhali
tərəllndən
seçilmiş
Dostları ilə paylaş: |