SəDƏRƏk xeyriYYƏ CƏMİYYƏTİ naxçivan qəDİm dən güNÜM ÜZƏ QƏDƏR (Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illiyinə həsr olunmuş məqalələr toplusu) Bakı 2014

olunduğunu 
bildirdi. 
Ermənistan-daşnak  hökumətinin  razılıqla 
qarşıladığı  bu  bəyanat  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  Hökumətinin 
qəti  etirazı  və  Naxçıvan  əhalisinin  ciddi  müqaviməti  ilə  üzləşdi. 
Naxçıvan  Milli  Şurasının  və  bütün  Naxçıvan  əhalisinin  təkidb 
Ceyms  Rey  qərarını  dəyişməyə  məebur  oldu.  Delli  Naxçıvanda 
general-qubernator  kimi  deyil,  Antanta  ali  komissarı  V.Haskelin 
nümayəndəsi  kimi  qaldı.  Lakin,  bölgə  əhalisinin  güclü  müqaviməti 
və  inadlı  mübarizəsi,  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  Hökumətinin 
isə  ciddi  diplomatik  səyləri  bu  növbəti  təxribat  aktının  qarşısını 
vaxtında  aldı  və  ermənilərin  Naxçıvanı  ABŞ-ın  yardımı  ilə  ələ 
keçirmək  niyyətini  növbəti  dəfə  puça  çıxardı.l920-ci  ilin  yanvarında 
sonuncu Amerika əsgəri Naxçıvan torpağmı tərk etdi  [bax:  6;  19].
1920-ci  il  martın  6-da  tərtib  olunmuş  bir  sənəddə  [12]  Şərur. 
Çıldır  və  Ağbabada  ermənilərin  türk-müsəlman  əhaliyə  etdiyi  zülm 
və  qətliamlardan  sonra  amerikalı  polkovnik  Haskel  digər  amerikalı 
və  ingilis  məmurları  ilə  bölgəyə  gələrək  əhalini  sakitləşdirməyə 
çalışmışdı.  Həmin  vaxt  ermənilərin  eyni  məntəqələrdəki  28  kəndə 
təkrar  hücum  edərək  daha  dəhşətli  qətliamlar törətmiş,  gənc  qadın  və 
qızları  zorla  özləri  ilə  aparmışlar.  Sənəd  XV  Nizami  ordu 
komandanlığına göndərilən  rəsmi  məktubdur.
30.06.1920-ci  il  tarixli  bir  sənəddə  [10]  ermənilərin  Naxçıvan 
və  Araz  ətraflarında  qadın  və  uşaqlar  da  daxil  olmaqla  dinc  əhalinin 
müxtəlif 
bədən  üzvlərinin  kəsilərək  ayrı-ayrı  şəkillərdə  qətliam 
etdikləri,  qadmlara  hücum  və  təcavüz  olunduğu,  kəndlərə  olunan 
basqınlar  və  əhalinin  diri-diri  yandırılması  və  s.  hadisələrlə  bağlı 
ingilis  nümayəndəsinə  göndərilən  məlumat  öz  əksini  tapmışdır. 
Bütün  bu  məlumatlar  həm  də  bölgədəki  ingilis  nümayəndəsinə 
göndərilmişdir.
Başbakanlıq  Osmanlı  Arxivindən  əldə  olunan  sənədlər  içərisində 
Naxçıvan  qəzasında  erməni  hərbi  birləşmələrinin  həyata  keçirdiyi 
soyqırım  cinayətini  əks  etdirən  materiallar  kitabın  arxasına  əlavə 
olunmuşdur.  Burada  soyqırıma  məruz  qalan  insanların  adları 
açıqlanmışdır.  1918-1920-ci  illərdə  Naxçıvanın  Şərur  və  Sədərək 
bölgəsində  ermənilər tərəfındən  56 kənddə həyata keçirilən  soyqırımı
nəticəsində  428  nəfər  qətl  edilmiş,  2.286  ev  yerlə-yeksan  olunmuş, 
7.178  nəfər  evsiz-eşiksiz  qalmış,  bunun  nətieəsində  6.740  nəfor 
səfalətdən  məhv  olmuş,  24  qadın  erməni  təcaviiziinün  qurbanı  olmuş, 
3.971.200  pud  ərzaq,  731500  pud  pambıq,  169.250  qoyun  və  47.367 
baş  qaramal  ermənilər  tərəfindən  qəsb  edilmişdir.  Dərələyəz 
bölgəsində  isə  erməni  hərbi  birloşmələrinin  həyata  keçirdiyi  soyqırım 
nətieəsində  54  kənddə  57.240  nəfər  qətl  edilmiş  9.735  ev  yerlə- 
veksan  olunmuşdur  [16].  Biitün  məhv  olan  insanların  ümumi  sayı 
64408  nəfərdir.
04.12.  1920-ci  ildə  tərtib  olunmuş  sənədə  görə  2  il  ərzində 
ermənilərin  Şərur,  Sədərək  və  Dərələyəz  bölgəsinin  110  kənddə  misli 
dörünməmiş  vəhşi 1 iklər  törətmiş  əhalini  tamamilə  məhv  etmişlər 
[15].
Bu  soyqırımlar  Naxçıvanm  sovetləşməsindən  sonra  da  davam 
etmişdi.  1921-ci  ildə  Naxcıvan  qəzasında  ermənilər  torəfindən 
işgəncə  ilə  12  nəfər öldürülmüşdü  [16].
N axçıvan  bölgəsində  türk-müsəlman  əhaliyə  qarşı  ermənilərin 
həyata  keçirdiyi  soyqırımı  öz  miqyasına,  forma  və  metodlanna  görə 
tarix  boyu  insanlığa  qarşı  törodilmiş,  yaddan  çıxarılınası  və 
bağışlanması  miiınkün  olmayan  ən  qəddar cinayətlərdən  biridir.
MƏNBƏ  VƏ  ƏDƏBIYYAT
1. 
Azərbaycan  xalqına  qarşı  1918-ci  il  ınart  soyqırımı.  I  eild, 
Bakı,  2009.
2. 
Azərbaycan  xalqına  qarşı  1918-ei  il  ınart  soyqırımı.  111  cikl. 
Xatirələr” .  Sənədlər toplusu.  Bakı,  2010.
3. 
A/.ərbayean  xalqına  qarşı  1918-1920-ci  illər soyqınmı.  II  cild,
1-ci  kitab.  Gəncə  qııberniyası.  Bakı,  2010.
4. 
Azərbaycan  xalqına qarşı  1918-1920-ci  illər soyqırımı.  II  cild,
2-ci  kitab.  İrəvan  quberniyasında  soyqmmı.  Bakı,  2010.
5. 
Azərbaycan  Xalq  Ciimhııriyyəti  Ensiklopediyası.  Bakı,  2005, 
c.  II.

---

6
. 
A
3
ep
6
aH/ı>KaHCKafl  ^eMOKpaTHnecKafl  PecnyÖJiHKa  (1 9 1 8 - 
1920).
7. 
ABFIPM,  c}).CPA,  on. 100/1,  1724  r.  aok.2,  ji.ji.46-46o6,  47. 
6 3 -6 3  
06
.
8. 
AK AK , 
t
.VII,  T
h
(})
jihc
,  1878.
9. 
B O A ,  DH.  K M S.  5 3 -3 /1 5 .
10. 
B O A ,  HR.  S Y S   2 8 7 7 /1 3 .
11. 
B O A ,  HR.  S Y S   2 8 7 7 /1 6 .
12.  B O A ,  HR.  S Y S   2 8 7 8 /2 2 .
13. 
B O A ,  HR.  S Y S   2 8 7 7 /4 5 .
14. 
B O A ,  HR.  S Y S   2 8 7 7 /5 4 .
15.  B O A ,  HR.  S Y S   2 8 7 8 /6 2 .
16.  B O A ,  HR.  S Y S   2 8 7 8 /9 3 .
17.  Ermeniler  tarafmdan  yapılan  katliam  belgeleri.  (191 4 -1 9 1 9) 
c.I;  (1 9 1 9 - 1 9 2 1 )  c.II,  Ankara,  2001.
18. 
İrəvan 
xanlığı:  R u siya  işğalı 
və ermənilərin 
Şimali
Azərbaycan  torpaqlarına  köçürülməsi.
19. 
M u sayev 
İ. 
Azərbaycanın Naxçıvan 
və Zəngəzur
bölgələrində  siyasi  vəz iy y ə ti  və  xarici  dövlətlərin  siyasəti 
(19 1 7 -1 9 21  -ci  illər),  Bakı,  1996.
20.  N ə c ə fli  G.  XVIII  əsrdə  Azərbaycan  ərazisində  erməni  dövləti 
yaradılması  cəhdləri.  Bakı,  2007.
21.  TjiHHKa 
C. 
OnncaHHe  nepeceneHHH  apMHH  aaep6H/ı>KaHCKHx 
b
  n ep ea ejıu   P
occhh
.  MocKBa,  1831.
22.  nojiHoe  co6paHHe  3aKOHOB  P
occhhckoh
  HMnepHH,  (I1C3PH) 
C o6p .  BTopoe, 
t
.III.  1828, 
C n 6 „  
1830.
23.  IHenoTucB  A.,  ^OKJia^  o  cnopHbix  KaBKa3CKHx  TeppHTopH^x. 
Ha 
KOTOpbie 
HMeıoT 
npaBa 
c a M o o n p e f l e J i H B i u H e c a  
a3ep6aHA>KaHCKHe  TiopKH,  H3B.  A H   A3ep6.  CCP  (cepnst 
HCTopHH,  (j)HJioco(j)HH 
h
 
npaBa),  1990, JVq  2.
Fəxrəddin  Səfərli 
AMEA  Naxçıvan  Bölməsi  Tarix,  Etnoqrafiya 
və  Arxeologiya  İnstitutunun  direktoru, 
tarix  elmləri  doktoru,  professor 
E-mail:  [e-mail]
MUXTARİYYƏT  İLLƏRİNDƏ NAXÇIVANDA 
TARİX  ELMİNİN  İNKİŞAFI 
(1996-2014-CÜ  İLLƏR)
Keçən  yüzilliyin  sonlarında,  1988-ci  ildə  ermənilər  tərəfındən 
yaradılan  Dağlıq  Qarabağ problemi  ilə  əlaqədar bütiin  Azərbaycanda,
o  cümlədən  Naxçıvanda  başlayan  güclü  böhran  bölgədə  həyatın 
bütün  sahələrində  olduğu  kimi  tariximizlə  bağlı  aparılan  elmi 
tədqiqatlara  da  öz  mənfı  təsirini 
göstərmişdi. 
1991 -ci 
ildə 
Azərbaycan  öz  müstəqilliyini  bərpa  etdikdən,  xüsusi  ilə  ulu  öndər 
Hcydər  Əliyev  1993-cü  ildə  respublikada  ikinci  dəfə  siyasi 
hakimiyyətə  qayıtdıqdan  və  ictimai-siyasi  sabitliyin  bərpasından 
sonra  ölkənin  hər  yerində  olduğu  kimi  onun  ayrılmaz  tərkib  hissəsi 
olan  Naxçıvan  Muxtar  Rcspublikasında  da  yüksəliş,  tərəqqi  dövıli 
başlandı.
Naxçıvan  Muxtar  Respublikası  Ali  Məclisinin  Sədri,  miiasir 
Naxçıvanın  qurucusu  və  mcmarı  Vasif  Talıbovun  rəhbərliyi  ilə 
bölgədə  tərəqqi  başladı.  1995-ci  ilin  dekabrından  başlanan  bu  tərəqqi 
az  sonra  intibaha çcvrildi.  Tərəqqi  və  intibah  illorində  Naxçıvan  MR- 
da  hoyatın  bütün  sahələri  yüksək  inkişaf  səviyyosino  çatdı.  Mııxtar 
respublika  geridə  qalmış  aqrar ölkədən  inkişaf ctmiş  kond  tosorriifatı, 
sənaye,  clm,  təhsil  və  mədəniyyət  mərkəzinə  çcvrildi,  hətta  xarico 
məhsul  ixrac  etməyə  başladı.  Bu  hərtərəfli  inkişafın  çərçivosindo 
elmin  bütün  sahələri  kimi  tarix  elmi  sahəsində  də  tərəqqi  özünii 
yüksək  səviyyədə  göstərdi.
Naxçıvanda  tarix  elminin  inkişafında  1996-cı  il  dönüş  nöqtəsi  oldu. 
Naxçıvan  MR  Ali  Məclisi  Sədrinin  Sərəncamı  ilə  həmin  ilin  yayında

---