Sərdara göstəriş verilmişdi ki, Naxçıvan əhalisini zorla İrana
köçürsün, kəndləri isə viran etsin. Naxçıvan xanı qərara aldı ki, özü
şəxsən Ağa Məhəmməd xandan xahiş etsin ki, əhaliyə divan
tutmasın. Lakin özü birinci olaraq, Ağa Məhəmmod xanın qəzəbinə
düçar oldu» [10, 427-428].
Biz
«Naxçıvan xanlığı» kitabının müəlliflərinə
qoşularaq
P.Q.Butkovun fıkrini daha düzgün hesab edirik. Çünki Kəlbəli xan
rus ordusu 1796-cı ildə Azərbaycanda olarkən nəinki V.P.Zubovla
yazışmışdı,
hətta
o,
İrana
qarşı
yardım
almaq
məqsədilə
sadəlövhcəsinə Rusiyanın təbəəliyini qəbul etməyə hazır olduğunu
bildirmişdi [3, 66].
Məhz, Kəlbəli xanın 1796-cı ildə rus komandanlığı ilə əlaqə
saxlaması yəqin ki, Ağa Məhəmməd şahı tamamilə hövsələdən
çıxarmışdı. Kəlbəli xan Tehran həbsxanasında çox qalmadı. Məlum
olduğu kimi Ağa Məhəmməd şah Şimali Azorbaycana ikinci
yürüşünü başa çatdıra bilmədi və Şuşada öz əyanlarının sui-qəsdi
nəticəsində qətlə yetirildi. Ağa Məhəmməd şahın qətlindən sonra
İranda hakimiyyəti əlinə almış qardaşı oğlu Fətəli şah Kəlbəli xanı
azad etdi, ancaq ona Naxçıvanda deyil, İrəvanda yaşamağa icazə
verdi. Çünki Ağa Məhəmməd şah Naxçıva xanlığının idarəsini
Abbasqulu xana tapşırmışdı. Kəlbəli xan yalnız 1802-ci ildə yenidən
Naxçıvan xanı təyin olundu.
Birinci Rusiya - İran müharibəsi illərində 1806-cı ildən ruslara
meyl edən Kəlbalı xan qohumu İrəvanlı Hüseynqulu tərəfındən həbs
edilərək Tehrana göndərildi. Abbasqulu xan ycnidən Naxçıvan
taxtına çıxarıldı [6, 87]. Kəlbəli xanın oğlu Şeyxəli (Şıxəli) bəy isə
rus ordusunun tərkibində vuruşurdu. 1808-ci il oktyabrın sonlarında
gen. Nebolsinin tərkibində Şeyxəli xanın dəstəsinin də olduğu rus
qoşunu Qarabağdan Naxçıvana tərəf hərəkət etdi. Şeyxəli xan rus
qoşunlarının önündə getdiyindən Naxçıvan şəhəri döyüşsüz təslim
oldu [6, 87].
Müharibənin sonlarna doğru Fətəli xan Kəlbəli xanı həbsdən azad
etdi və o, 1812-ci ildə yenidən Naxçıvan hakimi oldu. 1820-ci ildə
Kəlbəli xan idarəçiliyi oğlu Ehsan xana tapşırıb Məkkə ziyarətinə
getdi. Ziyarət edən qayıdarkən yolda vəfat etdi [6, 87].
Sonrakı illərdə Hüseyn Mirzə və Məhəmməd Bağır xan qısa
müddətlərdə xanlığı idarə etdilər. İkinci Rusiya-İran müharibəsinin
(1826-1828) gedişində Naxçıvan rus qoşunları tərəfındən tutuldu.
Rus hökuməti Ehsan xanı Naxçıvan hakimi təyin etdi. 1828-ci il
Türkmənçay müqaviləsinə görə Rusiyaya Naxçıvan xanlığı İrəvan
xanlığı ilə birlikdə ilhaq etdi [1, 48]. 1828-ci il martın 21-də isə
Naxçıvan xanlığı ləğv edilib süni surətdə yaradılmış «Erməni
\ ilayəti»nin tərkibinə daxil edildi.
Bir neçə kəlmə Naxçıvan xanlığının əhalisi barədə: Tədqiqatçının
fikrincə xanlığın yaranması ərəfəsində xanlıq hüdudlarında əhalinin
sayı 45140 nəfər, Iəğvi dövründə 42497 nəfər olub [5, 117]. Həm
faktiki, həm yer adlarının tədqiqi xanlıq əhalisi əksəriyyətinin
Azərbaycan türklərindən ibarət olduğunu göstərir.
Beləliklə, göründüyü kimi XVIU yüzilliyin birinci yarısında digər
Azərbaycan torpaqları kimi Naxçıvan vilayəti də çox çətin,
mürəkkəb və böhranlı bir dövr keçirmişdi. Azərbaycan xalqının İran
əsarətinə qarşı azadlıq mübarizəsi nəticəsində Naxçıvanda azadlıq
qazanmış və burada müstəqil dövlət qurumu xanlıq yaranmışdı.
Naxçıvan xanlığının yaranması digər Azərbaycan xanlıqları ilə
cyni qanunauyğunluğa rnalik olsa da, bəzi səciyyəvi xıisusiyyətlərə
də malik idi. Bu xanlıq yaranması ərəfəsində Naxçıvanın idarəsi ilə
bağlı idi. Nadir şah hakimiyyəti dövründə diyarı şah tərəfindən təyin
olunmuş iki hakiıni idarə («ölkə» hakimi və süvari bölmələrinin
başçısı) ctdiyindən, Nadir şah qətlə yetirildikdən sonra diyarda bu iki
hakiın arasında mübarizə getmiş və mübarizə hərbi rəisin-Kəngərli
tayfa başçısı Heydərqulu xanın qələbəsi ilə başa çatmışdır.
Naxçıvan xanlığı Azərbaycan xanlıqları içərisində özünəməxsus
yer
tutmuş,
digər
Azərbaycan
xanlıqları
kimi
dövlətçilik
ənənələrimizin yaşadılmasında ınüəyyən rol oynamışdır.
ƏDƏBIYYAT
1. Azərbaycan tarixi (yeddi cilddə). IV cild (XIX əsr). Bakı-Elm-
2000, 508 s.
2. Budaqova S. Naxçıvan diyarının tarixi-coğrafiyası (XVIII əsrin
II yarısı-XX əsrin I qərinəsi).Bakı, Elm. 195 s.
3. Əliyev F., Əliyev M. Naxçıvan xanlığı. Bakı, 1996.
4. Əliyev F., Əliyev M. Naxçıvan xanlığı. Bakı. Şərq-Qərb. 2007,
120 s.
5. Quliyev N. Naxçıvan xanlığınm əhalisi (tarixi-demoqrafık
tədqiqat). Bakı, «Elm» - 2006, 163 s.
6. Naxçıvan Ensiklopediyası (2 cilddə), c. 2, Naxçıvan, 2005, 380
s.
7. Rusiya Dövlət hərbi Tarix Arxivi. Fond. 52. siy. 1/194, 331, I
his.
8. RDHTA, f. 52, siy. 1/194, iş 331, his. IV.
9. RDHTA, f. 52, siy. 1/194, iş 366, his. III.
10.
EyTKOB
FI,r,
MaTepHajibi ^
jih
hoboh
HcropHH KaBKa3a c
1722
no
1803
rr. H.
3, Cn6., 1869
1 1 . C r a T H H e c K o e
o n H c a H H e
H a x M H B a n c K O H
n p o B H H U H H
cocTaBJieHHoe
B.
fpH ropeBbiM .
Cn6.,
1833
T.ü.f.d. İradə Məmmədova
AM EA A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu,
“ Ümumi Tarix” şöbəsinin böyük elmi işçisi
e-mail: irade.mammadli@ gmail.com
NAXÇIVAN XANLIĞININ ƏHALISI
(XVIII-XIX ƏSRIN ƏVVƏLLƏRINDƏ)
XVIII-XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvan əhalisinin etnik tərkibini
özündə əks etdirən bütün qaynaqlara nəzər saldıqda bu dövrdə türk-
miisəlman əhalinin şəksiz üstünlük təşkil etdiyini görmək olar.
Araşdırılan dövrdə Naxçıvan xanlığının ərazisində xristian elementi
yad
ünsür
olmuş,
müxtəlif dövrlərdən
başlayaraq
Rusiya
imperiyasının Azərbaycanda özünə dayaq yaratmaq məqsədilə
xristianların, xüsusilə də ermənilərin torpaqlarımıza süni surətdə
yerləşdirilməsi nəticəsində meydana çıxmış və bu proses sonrakı
dövrlərdə
də
davam
etdirilmişdir.
1828-ci
il
Türkmənçay
miiqaviləsindən sonra ermənilərin tarixi Azərbaycan torpaqlarına
köçürülməsi kütləvi xarakter alırıağa başlamışdır.
XVIII
əsrdə Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş xanlıqların,
eləcə də Naxçıvan xanlığımn kameral təsvirlərinin olınaması əhalinin
etnik, dini, sosial, say
və s. tərkibinin dəqiq göstərilməsini
mümkünsüz edir.
Lakin, Osmanlı
imperiyasınm XVIII əsrin
əvvəllərində Azərbaycanın bəzi əyalətlərini tutması ilə tərtib ctdikləri
icmal və müfəssəl dəftərlərin ayrı-ayrı liva və sancaqlar iizrə ohalinin
etnik, dini sosial torkibinin öyrənilmosində rolu ovozedilınozdir.
I727-ci il tarixli “Naxçıvan sancağımn müfossol doftor”ino göro
Naxçıvan sancağında 8957 vcrgiödoyən yaşayırdı. Əgor 1728-ci il
tarixli “ İrovan oyalətinin miifossol doftorlor” indo qeyd olunan
Sodorok (207) vo Şorur (1837) nahiyolərindo yaşayan 2044
vergiödoyəni də bura olavo etsək, onda Naxçıvan xanlığmın tarixi
hüdiidları çorçivosində I 1001 vcrgiödəyon olduğunu deınok olar 112,
s.37-367]. Onlardan 51,5%-ini müsəlman,
48,5%-ini iso qeyri-
müsolmanlar təşkil edirdi. Eyni zamanda 1727-ci ildo Naxçıvan
Dostları ilə paylaş: |