Səlahəddin Xəlilov

Elm ideologiya və dövlətçilik şüuru 
 
 
- 95 -
Hər  dəfə  daha  yüksək  elm  tutumlu  olan 
müasir  texnika  icad  olunduqdan  sonra,  istifadədən 
çıxarılan əvvəlki texnika “mənəvi cəhətdən köhnəl-
miş” (yəni özü təzə olsa da, əsasında dayanan ideya 
köhnəlibdir) sayılır və onlar nisbətən aşağı səviyyəli 
ölkələrə ixrac olunur.  
Bu iyerarxiya – ölkələrin texnoloji qradasiyası 
və çoxpilləli düzülüşü hərbi texnika timsalında özü-
nü  daha  qabarıq  göstərir.  Əvvəla,  elmi-texniki  po-
tensial daha çox dərəcədə hərbi-sənaye kompleksinə 
deyil, humanitar yönlü iqtisadiyyata, bütövlükdə cə-
miyyətin tərəqqisinə xidmət etməlidir. İşdə isə məhz 
hərbi  sənaye  elmi-texniki  inkişafın  əsas  tətbiq  sa-
həsinə çevrilir. Çox vaxt beynəlxalq siyasət də iqti-
sadi  mənafeyə  tabe  etdirilir.  Böyük  dövlətlərin 
(məs.,  ABŞ  və  Rusiya)  öz  aralarındakı  rəqabət  hərbi 
texnikanın  daim  təkmilləşdirilməsini  tələb  etdiyindən, 
“mənəvi  cəhətdən  köhnəlmiş”  hərbi  texnikanın  sa-
tılması  üçün  bazara  həmişə  ehtiyac  olur.  Ona  görə  də 
qabaqcıl dövlətlərin və böyük hərbi sənaye şirkətlərinin 
mənafeyi  nisbətən  geri  qalmış  ölkələrdə  müharibə  və 
münaqişə şəraitinin saxlanmasını tələb edir. 
XX  əsrin  son  rübündə  kompüterləşmənin  sü-
rətli  inkişafı  və  onun  iqtisadiyyatın,  ictimai  həyatın 
bütün  sahələrinə  nüfuz  etməsi,  xüsusən  internet 
şəbəkəsinin  geniş  yayılması  qloballaşma  üçün  tex-
noloji  bazis  hazırlamışdır.  Bu  sahədə  üstün  texniki 
inkişaf  səviyyəsində  olan  dövlətlər  öz  yüksək  ixti-

---

Azərbaycanda elm və onun aktual problemləri 
 
 
- 96 -
saslı  mütəxəssislərinin  köməyi  ilə  dünyada  gedən 
proseslərə  daha  operativ  və  effektli  təsir  etmək 
imkanı qazanırlar.  
İndi elektron poçtu və internet nəinki kommu-
nikasiyanın  ən  səmərəli  və  sürətli  vasitələrinə  çev-
rilmişdir,  nəinki  beynəlxalq  iqtisadi  əlaqələrin  ge-
diş-gəlişsiz,  qat-qat  operativ  olan  üsullarını  yarat-
mışdır,  həm  də  millətlərin  mədəni-mənəvi  inkişaf 
istiqamətlərinə  təsir  göstərmək  imkanı  əldə  etmiş-
dir.  Bu  sonuncu  amil,  yəni  internetin  maarifləndir-
mək  funksiyası  ilə  yanaşı,  həm  də  ideoloji  və  mə-
dəni-mənəvi  təsir  funksiyaları  qloballaşma  prose-
sində çox önəmli yer tutur.  
Müasir dövrdə ən aktual problemlərdən biri mil-
li  özünütəsdiq  və  qloballaşma  arasındakı  optimal 
nisbətin  tapılmasıdır.  Qloballaşma  prosesi  elm,  tex-
nika,  texnologiya  ilə  –  ümumbəşəri  dəyərlərlə  yanaşı 
milli  kimliyi  təsbit  edən  mədəni-mənəvi  amillərə  də 
sirayət etməyə cəhd göstərir. İstər düşünülmüş şəkildə, 
istərsə  də  qərəzsiz  olaraq  –  fərqi  yoxdur.  Belə  bir 
şəraitdə  ilk  növbədə  nələri  qorumaq  lazım  olduğunu, 
məhz hansı məsələlərdə məqsədyönlü surətdə ənənəçi, 
konservator  olmağın  labüdlüyünü  müəyyənləşdirmək 
çox  vacibdir.  Təsadüfi  deyildir  ki,  prezident  İlham 
Əliyev də bu məsələyə xüsusi diqqət yetirir: “Bir daha 
demək  istəyirəm  ki,  dünyanın  ən  mütərəqqi  təcrübəsi 
öyrənilməlidir,  eyni  zamanda,  Azərbaycan  gəncləri 
milli ruhda tərbiyə olunmalıdır. Biz əsrlər boyu başqa 

---

Elm ideologiya və dövlətçilik şüuru 
 
 
- 97 -
ölkələrin,  imperiyaların  tərkibində  yaşamışıq.  Ancaq 
öz  milli  dəyərlərimizi,  ənənələrimizi  qoruya  bilmişik, 
saxlaya bilmişik. Öz ana dilimizi saxlaya bilmişik. Nə-
yin  hesabına?!  Ona  görə  ki,  Azərbaycan  xalqında 
milli  ruh  həmişə  çox  yüksək  səviyyədə  olmuşdur”. 
Digər tərəfdən, müasir dövrdə yüksək milli ruhun həm 
də yüksək analitik təfəkkürlə birləşməsi tələb olunur.   
Bizcə, ilk növbədə meyarlar müəyyənləşməli-
dir. İdeal halda biz özümüzü necə təsəvvür edirik və 
ya  bizim  milli-mənəvi  idealımız  nədən  ibarətdir? 
İndi biz hansı real durumdayıq və daşıdığımız hansı 
keyfiyyətləri məhz milli səciyyə kimi qiymətləndir-
mək olar? Keçmişə də məhz bu real durum və milli 
ideal  prizmasından,  onun  əsasında  formalaşan  me-
yarlar kompleksindən çıxış edərək yanaşmaq lazım-
dır. “Soykökə qayıdış” çağırışında qorxulu olan mə-
qam  bundan  ibarətdir  ki,  biz  keçmişimizdə  olan  is-
tənilən  keyfiyyəti  milli  invariant  və  pozitiv  cəhət 
kimi  qəbul  edə  bilmərik.  Həqiqi  milli  keyfiyyətlər 
milləti  yaşadan,  onu  inkişaf  etdirən  keyfiyyətlərdir. 
Bu  baxımdan  keçmişimizdən  qalan,  lakin  tərəqqiyə 
deyil, tənəzzülə xidmət edən cəhətləri qoruyub-sax-
lamaqdansa, onlardan xilas olmaq yolu tutulmalıdır. 
Qloballaşma ilə öz inkişafının erkən mərhələ-
sində  üzləşməli  olan,  müasir  cəmiyyətə  hələ  təzəcə 
qədəm qoymuş olan ölkələrdə bu prosesin ideologi-
yası yerli mütəxəssislərin, filosofların iştirakı ilə ha-
zırlanmalıdır.  Bəzən  Qərb  siyasətçiləri  keçid  döv-

---

Azərbaycanda elm və onun aktual problemləri 
 
 
- 98 -
ründə  olan  və  ya  bu  dövrü  yenicə  başa  vuran  ölkə-
lərin spesifik xüsusiyyətlərini nəzərə almır və bu öl-
kələri  Qərb  standartlarına  uyğunlaşdırmaq  siyasəti 
yürüdürlər. Nəticədə milli ideologiyasızlaşdırma tə-
rəfdarı  olan  Qərb  dövlətləri  guya  özləri  də  bilmə-
dən,  bizə  yeni  ideologiya  təlqin  etmiş  olurlar  və  ya 
bunun fərqinə varmırlar. Belə ki, inkişaf etmiş Qərb 
ölkələrində  formalaşmış  siyasi  və  hüquqi  meyarlar 
və dəyərlər sistemi həmin ölkələrdə mövcud ictimai 
reallığın ifadəsi olduğu halda, bizə təlqin olunarkən 
məhz  yeni  ideologiya  rolunu  oynayır.  Həm  də  heç 
olmasa nəzəri səviyyədə müzakirə olunmadan, artıq 
konkret tətbiqi formalara salınmış bir şəkildə.  
Bu  baxımdan,  qloballaşma  deyilən  proses  əs-
lində həm də Qərb standartlarının ideologiyaya çev-
rilməsi  prosesidir.  Qərbdə  cəmiyyətin  real  durumu-
na və insanların şüur səviyyəsinə uyğun gələn təşki-
lati  formalar  və  hüquqi  sistemlər  hələ  müvafiq  in-
kişaf  səviyyəsinə  çatmamış  olan  ölkələr  üçün  doğ-
ma  görünə  bilməz.  Bu,  əslində,  cəmiyyətin  ondan 
kənarda  formalaşmış  modellərə  uyğunlaşdırılması, 
yad  qəliblərə  salınması  prosesindən  başqa  bir  şey 
deyildir.  
İndi  Azərbaycanda  nə  kimi  ideoloji  proseslər 
gedir? Qərbin təklif etdiyi hüquq sistemi və ictimai-
siyasi dəyərlər sistemi bizim üçün ideologiyaya çev-
rilirmi? Əgər bu belədirsə, Qərbin siyasi-hüquqi sis-
teminin  əsasında  duran  düşüncə  tərzi  və  sosial-

---