Selçuk iletiŞİM

Araştırma Bize Ne Öğretir?... (45-57)
49
şöyle açıklanabilir; aynı anda birden fazla ki-
şiyle aşağı yukarı bir kişiyle bir derinlemesine
görüşmeye ayıracağınız süre boyunca görüşebi-
linir.
Kimlerin odak grup görüşmelerine katılımcı
olarak dâhil olacakları da önemli bir so-
ru(n)dur. Odak grup katılımcılarının nitelikleri
üzerine şunlar söylenebilir: Katılımcılar konu-
ya göre farklı veya aynı sosyo-ekonomik statü-
lere sahip olabilirler, çoğunlukla cinsiyet te-
melli eşleştirmelerde sürecin daha kolay işledi-
ği görülmektedir, aynı zamanda hiyerarşik
olarak ast-üst konumunda olanlar, tatsız bir
olayda kurban ve suçlu pozisyonunda bulunan-
lar ve doğrudan konuyla ilgisi olmayanların da
odak grup görüşmelerine katılmamaları iyi
olacaktır (Kümbetoğlu 2005: 121).
Ayrıca odak grup tekniğinin herkesçe en çok
vurgulanan olumlu özelliği, yarattığı etkileşim
ortamının daha önce öngörülmemiş olan konu
başlıklarını ve tartışmaları ortaya çıkarmasını
sağlayabilmesidir. Bu etkileşim ortamı kimi
zaman daha baskın katılımcıların ortaya çıkma-
sına ve tartışmaya egemen olmasına neden
olabilir. Kimi durumlarda da etkileşim sonucu
ortaya çıkan anlaşmazlıklar yüzeysel bir gö-
rüşmenin gerçekleşmesine neden olabilir
(Mann ve Stewart 2002: 100). Her iki durumda
da moderatöre düşen rol, bu dengesiz ilişkiye
müdahale etmek ve herkesin eşit katılabileceği
bir tartışma ortamını sağlamaktır. Odak grup
görüşmesi yukarıda anılan avantajlarının yanı
sıra, özellikle moderatör açısından oldukça
önemli zorlukları da beraberinde taşır.
Moderatör olarak alanda çalışmak her zaman,
zor ve yorucu ancak bir o kadar da keyifli bir
süreci tanımlar. Bu nedenle bu süreci
deneyimleyecek bir moderatörde bulunması
gereken belirli özellikler vardır. Neuman’ın
(2007: 443) verilerine göre yüz yüze görüşme-
ler yapan araştırmacıların zamanının yüzde
40’ı doğru yanıtlayıcıyı belirlemekle, yüzde
15’i yolculuk etmekle, yüzde 10’u tarama ma-
teryallerini incelemekle, idari ayrıntılarla ve
kayıt ayrıntılarıyla uğraşmakla geçmektedir.
Neuman’a göre (2007: 441) görüşmecinin rolü
zordur, işbirliği sağlamak, uyumlu ilişki kur-
mak, ancak tarafsız ve objektif kalmak duru-
mundadır.
Odak grup görüşmelerinde moderatörün yanı
sıra bir gözlemci de bulunmalıdır. Neuman’a
göre (2007: 441) “İyi görüşmeciler yanıtların
içeriği ve yanıtlayıcıların davranışlarının yanı
sıra toplumsal etkileşimin hızı ve yönünü de
takip eder.” Moderatör sayılan tüm bu işlevleri
yerine getirirken gözlemciden destek alır. Göz-
lemci temel olarak, grup etkileşimini ve grup
üyelerinin tartışmaya katılımını dikkatlice
gözler ve notlar alır (Kümbetoğlu 2005: 117).
Gözlemci aynı zamanda görüşmenin yapıldığı
mekânda görüşmeyi olumsuz etkileyebilecek
(çevredeki kişiler tarafından bölünme, gürültü
edilmesi ve seyirlik etkinliğe dönüştürülme
gibi) dış etkenleri bertaraf etmeyi de becere-
bilmelidir.
2.2. Örnek Olay: “Ankara Mikro Ölçeğinde
İnternet Kafe Kullanım Örüntüleri” Başlıklı
Proje ve Bu Projenin Alan Çalışması  İçin
Gerçekleştirilen Odak Grup Görüşmeleri
Bu çalışmada değerlendirilmesi yapılan araş-
tırma yöntem ve teknikleri Türkiye Bilimsel ve
Teknolojik Araştırma Kurumu tarafından
(TÜBİTAK) desteklenen ve Haziran 2007’de
başlayıp Ekim 2008’de sona erecek bir sosyal
bilim projesi (7) kapsamında kullanılmıştır.
Proje, özetle ifade edilecek olursa dijital oyun
kültürü ve gençlerin oyun oynama amaçlı  İn-
ternet kafe kullanım pratiklerinin araştırılması
üzerinedir. Bu projede araştırmacı olarak rolüm
araştırma tasarımını gerçekleştirmek ve alan
çalışmasını organize etmektir.
Niteliksel bir araştırma olan bu çalışma için
araştırma tekniği olarak odak grup ve derinle-
mesine görüşmeler seçilmiştir. Dijital oyun
sektörünün önemli aktörleriyle (oyun geliştiri-
cileri, dağıtımcılar, ara kademe hizmet sağlayı-
cılar, yayıncılar, dergi yazarları ve editörleri,
profesyonel oyuncular) Ankara’da ve İstan-
bul’da Doç. Dr. Mutlu Binark, Günseli
Bayraktutan Sütcü, Fatma Buçakçı ve proje
iletişim sorumlusu Harun Yıldız (8) tarafından
derinlemesine görüşmeler gerçekleştirilmiştir.
Araştırmada odak grup görüşme tekniği ise,
İnternet kafelerde oyun oynayan gençlerle
çalışılırken tercih edilmiştir. Bu tercihin nede-
ni, İnternet kafelerin ve bu mekânlarda oyun
oynama ediminin ana akım medyada yansıtıl-
dığının aksine bireyleri toplumsallaştırması
varsayımı ile ilgilidir. Dolayısıyla araştırmada

---

Selçuk İletişim, 5, 3, 2008
50
incelenmesi amaçlanan toplumsallaşma hem
İnternet kafenin fiziksel ortamında hem de
İnternet kafelerde bilgisayarlar aracılığıyla
kullanıcıların girdikleri oyun, sohbet vs. gibi
siteler üzerinden de gerçekleşmektedir. Bu
şekilde, hem çevrimiçi hem de çevrimdışı etki-
leşimin boyutları ve dinamikleri anlaşılmaya
çalışılacaktır. Bu nedenle İnternet kafe kullanı-
cıları, işletme sahipleri ve kafe çalışanları ara-
sındaki ilişki de bu araştırma kapsamında
önemlidir. Bu çerçevede veri sağlayabilmenin
en elverişli ve verimli yolu olarak da projenin
hazırlık aşamasında odak grup görüşmesi tek-
niğinin kullanılması öngörülmüştür ve söz
konusu aşama proje takvimine uygun olarak
gerçekleştirilmiştir.
Bu proje kapsamında alana çıkıp İnternet
kafelerde odak grup görüşmelerini gerçekleşti-
rilebilecekleri düşünülen bir grup öğrenci,
proje yürütücüsü ve araştırmacısı tarafından
seçilerek 19–20 Haziran 2007 tarihinde araş-
tırmacıların eğitimi olarak nitelenebilecek iki
günlük bir eğitime tabi tutulmuşlardır.
Bourdieu’ya göre (2003: 225) bir pratiğin,
bilimsel pratik de dâhil, temel ilkelerini ustaca
kullanmayı öğrenmenin tek bir yolu vardır:
“Bu ilkeleri, her adımınızda size destek veren,
örnek olan, söz konusu tikel örneğe dolaysız
biçimde uygulanacak kuralları çalışma sırasın-
da göstererek hatalarınızı düzelten bir tür reh-
ber ya da antrenörün yanında kullanmak.”. Bu
anlamda bu eğitim çalışması bir rehberlik ça-
lışması olarak da nitelenebilir.
Bu öğrenciler çalışılacak konuya yatkınlıkları,
niteliksel alan çalışması yürütebilecek sorumlu-
luğa ve beceriye sahip olmaları ve akademik
başarı ölçütleri üzerinden değerlendirilerek
seçilmişlerdir. Bu eğitimde, Doç.Dr. Mutlu
Binark tarafından projenin detaylı bir tanıtımı,
amaçları, aşamaları ve görsel kayıtlamanın
önemi ve işlevi hakkında bilgi verilmiştir.
Günseli Bayraktutan Sütcü ise hem niteliksel
araştırmanın ne olduğuna dair hem de araştır-
mada kullanılan temel kavramlar üzerine kısa
bir eğitim programı gerçekleştirmiştir. Bu ya-
zının temel konusu olması nedeniyle niteliksel
araştırma konusunda yapılan eğitimin temel
başlıklarından kısaca söz etmekte yarar vardır:
sosyal bilimlerde farklı (pozitivist,
yorumsamacı, eleştirel) yaklaşımlar ve temel
önermeleri, niteliksel araştırma nedir, nicel ve
nitel araştırmanın farkı, derinlemesine görüşme
ve odak grup görüşme teknikleri ve uygulamalı
örnekler. Araştırma ekibine seçilen ve alanda
odak grup görüşmeleri gerçekleştirecek kişile-
rin en alt düzeyde de olsa araştırma projesinin
konusu ve araştırmada kullanılan temel kavram
ve tartışmalardan haberdar olmaları gerekir. Bu
gereklilik alan çalışması sırasında gerektiğinde
konuya müdahale edip, daha derinlemesine
bilgi alabilmek (sondaj) içindir. Odak grup
görüşmeleri çoğunlukla yarı yapılandırılmış
görüşmelerdir, görüşmeyi bağlayan bir görüş-
me formu/ soru listesi vardır (Berger 2000:
112) ancak moderatöre kimi zaman kapsam
dâhilinde sorularla oynayarak görüşmeyi daha
rafine hale getirme olanağı da verir. Burada
bahsi geçen sondaj bu türden bir olanağın kul-
lanılmasına denk düşer.
Eğitim çalışmasının son bölümünde de, haber
fotoğrafçısı Volkan Furuncu tarafından görsel
kayıtlama ile ilgili uygulamalı bir atölye çalış-
ması gerçekleştirilmiştir. Bu eğitim çalışması-
nın sonunda katılım belgesi alan araştırmacı
adaylarından onsekiz kişilik bir grup odak grup
görüşmeleri yapmak üzere belirlenmiştir. Seçi-
len araştırmacılar Ekim 2007-Ocak 2008 tarih-
leri arasında Ankara’daki çeşitli sosyo-
ekonomik yapıya sahip semtlerde (örneğin
Küçükesat, Kızılay, Ayrancı, Keçiören, Çanka-
ya, Etimesgut, Sincan gibi)  toplam 60 odak
grup görüşmesi yapmışlar ve bu görüşmeleri
deşifre ederek, ilk elden değerlendirmelerini de
gerçekleştirmişlerdir. Bir sonraki aşama olan,
görüşmeyi gerçekleştirmeyen “bağımsız” 2. ve
3. kişilerin görüşmeleri değerlendirmesi ve
bulgu çıkarılması süreci henüz tamamlanma-
mıştır. Odak grup görüşmelerinin bazılarında
ses kaydı için izin alınamaması söz konusu
olmuştur. Araştırma ekibi gittikleri kafelerde
araştırmayı, amacını ve katılımcıların gerekti-
ğinde iletişim kurabilecekleri kişilerin iletişim
bilgileri olan birer izin mektubunu işletmeciye
sunmuşlardır. Sosyal araştırmalarda bireyin
gönüllü ve rızasına dayalı katılımı gerekli ve
önemlidir (Kümbetoğlu 2005: 175). Katılımcı-
ların ve işletmecilerin tam rıza ile katılım gös-
termeleri ve ikna edilmeleri konusunda izin
mektubunun görece kolaylaştırıcı bir etkisi
olduğu söylemek mümkündür.
Araştırma yöntemleri kaynaklarında, özellikle
yabancı olanlarda odak grup uygulamalarında

---