Səmayə MƏMMƏD qızı mustafayeva

 
113
təhsilinin də olmaması, ölkənin kapitalizm əhatəsində olması və 
sosializmə ilk yol açması, xırda burjuaziyanın çoxluq təşkil 
etməsi və onun kifayət qədər intizamlı olmaması, Rusiyada 
xalqların uzun əsrlər boyu bir monarxın hakimiyyəti altında 
qalması  və onlarda bir nəfərə  pərəstiş hissinin güclü olması, 
Leninin ölümündən sonra Stalinin siyasi rəqiblərinin Mərkəzi 
Komitədən kənarlaşdırılması və s. idi. 
Stalinin şəxsiyətinə pərəstişin əmələ gəlməsi bu obyektiv 
səbəblər ilə yanaşı, Stalinin özünün şəxsi keyfiyyətləri ilə  də 
bağlı idi. Lenin XIII qurultaya yazdığı «Qurultaya məktub» adlı 
məqaləsində açıq göstərirdi ki, Stalin 1922-ci ildə, yəni 
partiyanın XI qurultayında Baş katib seçildikdən sonra “öz 
əlinə  hədsiz hakimiyyət toplamışdır və  mən onun bu 
hakimiyyətdən kifayət qədər ehtiyatla istifadə edə biləcəyinə 
əmin deyiləm”. Məktuba  əlavədə o göstərirdi ki, “Stalin 
olduqca kobuddur. Yoldaşlar arasında dözülə bilən bu nöqsan 
baş katib vəzifəsində tamamilə dözülməzdir. Ona görə də Sta-
lini başqa bir vəzifəyə keçirmək və bu vəzifəyə elə bir adamı 
təyin etmək lazımdır ki, bütün keyfiyyətlərdə Stalin yoldaşa 
oxşamaqla bərabər, ondan fərqli olaraq daha az kobud, daha az 
qərəzli və daha az şıltaq olsun”. Lenin həmin məktubda 
Mərkəzi Komitənin digər üzvlərinin də xarakteristikasını 
vermişdi. O, Trotski haqqında yazırdı ki, Trotski hazırkı 
Mərkəzi Komitədə  bəlkə  də  ən bacarıqlı yoldaşdır. Lakin işin 
inzibati cəhətinə uyan və özünə  hədsiz güvənən adamdır. 
Buxarin haqqında yazırdı ki, o, haqlı olaraq bütün partiyanın 
sevimlisi hesab edilir. Lakin onun nəzəri baxışlarını çox böyük 
şübhə ilə dialektik baxışlar hesab etmək olar. 
Həmin məktub Leninin ölümündən sonra 1924-cü ilin 
mayında olmuş XIII qurultayda müzakirə edildi. Stalinin 6 
maddədən ibarət andını, trotskizmə qarşı onun fəal mübarizə 
apardığı  nəzərə alınaraq, onu Baş katib vəzifəsində yenə  də 
saxlamağı qurultay məsləhət bildi.  
 
114
Stalin, həqiqətən, Lenin ideyalarının və sosializmin quru-
culuğunun fəal müdafiəçisi idi. Lakin onun bədbəxtliyi onda idi 
ki, o, bu müdafiədə barbar metodlardan istifadə edirdi. Stalinin 
xüsusilə 30-cu illərin II yarısında irəli sürdüyü "Sosializm 
inkişaf etdikcə sinfi mübarizə  də güclənir" tezisi milyonlarla 
sovet adamına divan tutulmasına səbəb oldu. Kütləvi repres-
siyaların həyata keçirilməsində o zaman Daxili İşlər Nazirliyin-
də və Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsində işləyən Yejov və Be-
riyanın da mühüm xidmətləri olmuşdur. 
 30-cu illərdə Stalin SSRİ-ni elə bir yüksəliş səviyyəsinə 
çatdırmışdı ki, onun əleyhinə deyilən sözə xalq inanmazdı. 
Stalinin həyata keçirdiyi quruculuq işləri ona həm daxildə, həm 
də beynəlxalq aləmdə böyük nüfuz və  təbii hörmət 
qazandırmışdı. 
 
1924-1939-cu illərdə SSRİ-nin xarici siyasəti 
 
SSRİ öz xarici siyasətində əvvəlcə xarici dövlətlərlə dinc 
yanaşı yaşamaq prinsipinə xüsusi üstünlük verirdi. 1926-cı ilin 
aprelin 14-də o, Almaniya ilə hücum etməmək haqqında 
müqavilə bağlandı. 1927-ci ildə  İngiltərə Sovet İttifaqını 
dempinq siyasəti yeritməkdə təqsirləndirərək onunla diplomatik 
əlaqələri kəsdi. Bu münasibətlər yenidən 1929-cu ildə  bərpa 
edildi. 1932-ci ildə SSRİ hücum etməmək haqqında Fransa ilə 
müqavilə bağladı. 1933-cü ilin noyabrında SSRİ ilə ABŞ 
arasında diplomatik münasibətlər yarandı. 1934-cü ildə o, 
Millətlər Cəmiyyətinə daxil oldu. 1935-ci ildə Fransa və 
Çexoslavakiya ilə qarşılıqlı yardım haqqında müqavilələr 
bağlandı.  
1934-cü ildə olmuş ÜK (b)P-nin XVII qurultayında Stalin 
partiyanın MK-anın hesabat məruzəsində belə bir tezis irəli 
sürdü ki, Birinci dünya müharibəsi nəticəsində dünyanın 1/6 
hissəsində sosializm cəbhəsi yaranıbsa,  əgər  İkinci dünya 

---

 
115
müharibəsi olarsa, dünyanın yarısında sosializm qurula bilər. 
Bununla belə bu dövrdə SSRİ  həm də faşizmə qarşı kollektiv 
təhlükəsizlik sisteminin yaranması  tərəfdarı kimi çıxış edirdi. 
Digər tərəfdən isə ölkədə müdafiə  sənayesinin inkişafı üçün 
büdcədən getdikcə daha çox vəsait ayırılırdı.  Əgər birinci 
beşillikdə büdcədən hərbi xərclər üçün 13% vəsait ayrılmış-
dırsa, III beşillikdə bu rəqəm 39% təşkil edirdi. 
1938-ci ildə SSRİ Uzaq Şərqdə yapon təcavüzkarlarının 
müdaxiləsinin qarşısını alaraq, həmin il Xasan gölü, 1939-cu 
ildə isə Xalxin – Qol çayı yaxınlığında yaponları darmadağın 
etdi. Bunun nəticəsi idi ki, Yaponiya İkinci dünya müharibəsi 
dövründə SSRİ-yə hücum etməyə cürət etmədi. 1939-cu ilin 
mart-iyul aylarında Sovet-Fransa-İngiltərə danışıqları baş tut-
madıqda 1939-cu ilin avqustunda SSRİ çox cəsarətli addım 
ataraq özünü beynəlxalq aləmdə  təcriddən qurtardı  və Alma-
niya ilə bir-birinə hücum etməmək haqqında 10 illik müqavilə 
bağladı. Bu tarixdə Molotov-Ribbentrop paktı adlandı. 
Leninqraddan sərhədi bir qədər uzatmadığı,  ərazisi cəmisi 48 
min km
2
 olan strateji cəhətdən  əhəmiyyətli 5 kiçik adanı ona 
icarəyə vermədiyi və Mannerheym xəttini qurduğuna görə 
1939-cu il noyabrın 30-da SSRİ Finlandiyaya müharibə elan et-
di. Bu tarixdə «Qış müharibəsi» də adlanır. Həmin müharibədə 
Finlandiya məğlub oldu. SSRİ ilə Finlandiya arasında 1940-cı 
ilin martında bağlanmış Moskva müqaviləsinə  əsasən sərhəd 
Leninqraddan əvvəlki 32 km əvəzinə 150 km uzaqlaşdırıldı. 5 
ada SSRİ-yə icarəyə verildi. Strateji cəhətdən mühüm 
əhəmiyyət kəsb edən Xanko yarımadası da SSRİ-yə icarəyə 
verildi.  
Almaniya Polşaya hücum etdikdən sonra SSRİ həmçinin 
1939-cu il sentyabrın 17-də  Qərbi Ukrayna və  Qərbi 
Belarusiyaya qoşun yeridərək yenidən onları özünə birləşdirdi. 
1940-cı ildə SSRİ 1918-ci ildə Rumıniya tərəfindən tutulmuş 
Bessarabiya və  Şimali Bukovinanın SSRİ-yə qaytarılmasına 
 
116
nail oldu. Bessarabiya Moldaviya MSSR ilə birləşdikdən sonra 
Moldaviya müttəfiq respublikaya çevrildi. Şimali Bukovina isə 
Ukraynaya birləşdirildi. 1939-cu ilin sentyabrında Almaniya ilə 
SSRİ arasında bağlanmış gizli müqaviləyə  əsasən Pribaltika 
SSRİ-nin təsir dairəsinə daxil edildi. Pribaltika ölkələri, yəni 
Estoniya, Latviya və Litva 1940-cı ildə SSRİ-yə birləşdirildi. 
1940-cı ilin II yarısından, xüsusilə 1941-ci ilin yazında 
Moskvaya müxtəlif kanallardan məlumat daxil olurdu ki, 
Almaniya SSRİ-yə qarşı müharibəyə hazırlaşır. Müharibənin 
qaçılmaz fakt olduğunu SSRİ-nin sərhədi yaxınlığında alman 
qoşunlarının toplanması da göstərirdi. Yaranmış mürəkkəb 
şəraitdə Stalin belə güman edirdi  ki, diplomatik və siyasi 
tədbirlər vasitəsi ilə Almaniyanın SSRİ-yə qarşı mühribəyə 
başlaması vaxtını uzada bilər. Hitlerə heç bir bəhanə 
verməməkdən ötrü SSRİ öz qoşunlarını  hətta tam döyüş 
hazırlığı səviyyəsinə də gətirməmişdi. 1941-ci il iyunun 14-də 
SİTA (Sovet İttifaqı Teleqraf Agentliyi) belə bir məlumat dərc 
etdirdi ki, xarici mətbuatda Almaniyanın tezliklə SSRİ-yə 
hücum edəcəyi barədə  məlumatlar verilir, lakin SSRİ buna 
inanmır. Bu diplomatik manevrə Almaniya cavab vermədikdə, 
SSRİ bu məlumatların həqiqət olduğuna inandı. 
1941-ci il iyunun 22-də Almaniyanın SSRİ-yə hücumu ilə 
SSRİ  İkinci dünya müharibəsinə girmiş oldu və 1939-cu il 
SSRİ-Almaniya müqavilələri qüvvədən düşdü. 
 

---